یک تفسیر یک حکایت

یک تفسیر یک حکایت

شیخ بزرگ، علامه شهیر شیعه و جهان اسلام ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (ت 385ـ م460) از بزرگترین علمای امامیه و پیشوا و مقدم آنان است که در تمامی علوم اسلامی از قبیل: فقه، اصول، تفسیر، کلام، رجال و حدیث صاحبنظر و صاحب اثر است1 و از این جهت به شیخ الطائفه ملقب گردید.

جامعیت علمی آن علامه جلیلالقدر را میتوان با مروری بر تفسیر پرآوازه التبیان نظارهگر بود. تبیان نخستین تفسیر جامع و فراگیر شیعی است که به بحثهای مختلف علوم قرآنی و تفسیری اعم از لغت، ادب، قرائت، نحو، تفسیر و تأویل، فقه و کلام و … میپردازد.

وی تفسیر روایی و مأثور را به تنهایی برای استنباط و فهم قرآن کافی نمیداند؛ ازاینرو، درباره انگیزه خود از تألیف این تفسیر مینویسد: «آنچه مرا به تألیف این کتاب واداشت، این بود که در بین علمای گذشته و کنونی کسی را نیافتم که کتابی جامع در تفسیر قرآن نوشته باشد که شامل جمیع فنون و فروع معانی آن باشد. تنها عدهای به جمعآوری احادیث و روآیات مربوط به تفسیر آیت اقدام نمودهاند و درصدد شرح و توضیح نبودهاند2».

ازاینرو، شیخ طوسی با تکیه بر عقل، اندیشهها و یافتههای عالمان و اقوال و روآیات گزارش شده را به نقد و تحلیل میکشد.

شیخ بعد از مقدماتی در مباحث مختلف علوم قرآن به تفسیر آیت الهی میپردازد. روش وی بدین صورت است که ابتدا آیه را ذکر میکند، سپس لغات غریب را بررسی و اختلاف قرائت را بیان میکند، همچنین اسباب النزول آیه و مسائل کلامی استفاده شده از ظاهر آیه را ذکر، و مسائل مورد اختلاف فقهی و اعتقادی را با رعایت ادب در گفتار و تعبیر، تجزیه و تحلیل مینماید.3

جامعیت در مباحث در عین پرهیز از زیادهگویی ملالآور از ویژگیهای تفسیر اوست که خود به آن اشاره میکند.4 تبیان از نظر نوع پرداختن به مباحث تفسیری یکنواخت نیست؛ بلکه مباحث تا جزء دوازدهم به طور مبسوط انجام گرفته، اما رفتهرفته این مباحث گزیدهتر شده؛ تا آنجا که در جلدهای پایانی آن مباحث موضوعی و کاوشهای کلامی و لغوی وادبی و بحثهای درازدامن یافت نمیشود.

این تفسیر در قرن ششم بهوسیله ابنادریس، از منتقدان معروف وی، تلخیص شده و نیز فقیه مفسر محمدبنهارون کیالی تبیان را تلخیص کرده است.5

اکنون به حکایتی از این تفسیر که عمق لجاجت و کینهتوزی یهودیان را با پیامبر نشان میدهد، اشاره میکنیم:

جماعتی از یهودیان فدک به ریاست ابنصوریا نزد پیامبر صلیاللهعلیهوآله آمدند و از آن حضرت پرسیدند: خوابت چگونه است؟ ما را از خواب پیامبر آخرالزمان خبر بده. پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود: چشمانم میخوابد، اما دلم بیدار است. گفتند: راست گفتی محمد صلیاللهعلیهوآله!

به ما بگو: ایا فرزند از مرد است یا زن؟ فرمود: استخوان و رگ و پی از مرد است، اما گوشت، خون، ناخن و مو از زن است.

گفتند: راست گفتی!

سؤال دیگر اینکه: چرا فرزند یا به عموهایش شباهت کامل دارد به داییها هیچ شباهتی نمییابد و یا اینکه به داییهایش شباهت پیدا میکند و به عموهایش هیچ شباهتی ندارد؟

فرمود: نطفه هر کدام که غلبه کند، فرزند به بستگان او شبیه خواهد شد.

گفتند: راست گفتی!

سؤال دیگر: بگو خدایت کیست؟ پیامبر سوره توحید را خواند.

ابنصوریا گفت: فقط یک صفت از اوصاف پیامبر آخرالزمان مانده که اگر راست بگویی، به تو ایمان میآوریم. به ما بگو: کدام فرشته بر تو نازل میشود؟

فرمود: جبرئیل.

یهودیان گفتند: جبرییل دشمن ماست. اوست که جنگ، سختی و کشت و کشتار را نازل میکند. اما میکاییل فرشتهای است که آسایش و فراوانی را میآورد. اگر آورنده وحی میکاییل میبود، به تو ایمان میآوردیم6. آنگاه آیه 97 سوره بقره نازل شد:

«قُلْ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَینَ یدَیهِ وَهُدی وَبُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ».

پینوشتها

1. درباره شرح حال و آثار علمی وی میتوانید به مقدمه تفسیر از حاج آقابزرگ تهرانی مراجعه کنید.

2. التبیان فی تفسیر القرآن، ج1؛ مقدمه، تفسیر و مفسران، محمدهادی معرفت، ج2، ص247-248.

3. تفسیر و مفسران، معرفت، ج2، ص 248.

4. التبیان، ج 1، مقدمه؛ همان، ص 249.

5. شناختنامه تفاسیر، سیدمحمدعلی ایازی، ص63-64، به نقل از مقدمه تبیان از حاجآقابزرگ تهرانی.

6. التبیان، ج1، ص363، ذیل آیه 97 بقره.