زیـارت جـامعه که از زبان امام علی النقی علیه السلام، امام دهم شیعیان، و در پاسخ به خواسته یکی از شیعیان صادر شـده، اگـرچه به شیوهٔ خطابی و گفتاری است؛ اما درحقیقت بیانگر جایگاه امامت در تشیع است. ایـن زیـارت را شـیخ طوسی در تهذیب و صدوق در فقه و عیون اخبارالرضا به سند خود ازشخصی به نام نخعی نقل کـرده اند کـه گفت: به علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بـن مـحمد بـن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب عرض کردم:«ای فرزند رسول خدا، مرا گـفتاری بـیاموز کـه هر وقت خواستم هریک از شما را زیارت کنم همان سخن را درمحضرش بگویم.»

پاسـخ امـام هادی چنین بود: «هر زمانی که به آستان (امامی رسیدی) در آنجا بایست و شهادتین را درحال غسل و طـهارت بـر زبان جاری کن، وقتی نگاهت به قبر افتاد نخست سی مرتبه الله اکـبر بـگو و چند قدم راه برو، البته با کمال وقـار و آرامـش بـسیار، گام های خود را کوتاه بردار و بار دیگر بـایست و سـی مرتبه تکبیر را بر زبان جاری کن، سپس نزدیک قبر شو و این بار چـهل مـرتبه تکبیر بگو تا یکصد مـرتبه کـامل شود آنـگاه او را بـا جـملات زیر زیارت کن…».زیارت های جـامعه گـونه ای از اثار دعایی مذهب شیعه است که در تقابل با زیارت های خاصه قـرار مـی گیرد. در این گونه از ادعیه، زیارت مـی تواند برای هر کـدام از امـامان مذهب شیعه به تنهایی یـا هـمگی آن ها خوانده شود. محمدباقر مجلسی شمار 14 زیارت نامه را با عنوان جامعه گردآوری کـرده اسـت.

دلایل بسیاری برای وصف ایـن گـونه زیـارت ها به عـنوان «جـامعه» ذکر شده است.ایـن مـعیارها عبارتند از جامعیت کاربردی، جامعیت زمانی و مکانی و جامعیت مضمونی. بر اساس جامعیت کاربردی، این زیـارت بـه عنوان جامعه توصیف شده چرا کـه در مـقام زیارت مـقام هـر امـامی قابل استفاده است. بـر اساس جامعیت زمانی-مکانی، این زیارت بعنوان جامعه توصیف شده است چرا که به زمـان و مـکان یا امام خاصی اختصاص ندارد. بـر اسـاس جـامعیت مـضمونی، ایـن دعا شامل تـمامی صـفات ائمه و توصیف مفصل فضائل ایشان است. سید بن طاووس معیار وصف این نوع زیارت به واژه«جـامعه» را، نـام بـردن نام یکایک اهل بیت می داند. اصـطلاح «زیـارت اصـطلاح زیـارت جـامعه رابـرای اولین بار شیخ صدوق معروف به ابن بابویه برای اشاره به زیارت جامعه کبیره بکار برده است.

منبع: ابن بابویه،ج2،1377ش، ص:380

از امـام هـادی (ع) مجموعه ای از «زیاراتِ» ارزشمند به یادگار مانده است که بدان وسیله پدران بزرگوارش را زیارت می کرد و به پیروانش دستور می داد که امامان (علیهم السلام) را بدان کلمات زیارت کنـند. این زیارت هـا سرشار از معارف گوناگون اسلام و دلائل حقانیت امامان (ع) و شایستگی آنـان بـرای منصب خلافت اسلامی است. از مشهورترین و پرارزش ترین زیارتنامه های امامان (ع) زیارت «جامعه» است که از امام هادی (ع) به یادگار مانده و به خـواهش یکی از شـیعیان بـه نام «موسی بن عبداللَّه نخعی» به او تعلیم داده شده اسـت و هر یک از پیشوایان معصوم (ع) را می توان با آن زیارت کرد. زیارت جامعه را شیخ طوسی و شیخ صدوق درکتاب های خود نقل کرده (صدوق،ج2، 1378، ص:277) و شخصیت هـای بـزرگی تـاکنون، به زبان فارسی و عربی، بر آن شرح نوشته اند.

ازجمله، علّامه مجلسی در تـوصیف این زیارتنامه می نویسد: «زیارت جامعه، از نظر سند، صحیح ترین زیارت ها، ازجهت محتوا، عمیق ترین، از نظر لفظ، فصیح ترین و از حیث معنی، بـلیغ ترین زیارتـنامه ها و پرارج تـرین آنهاست.» (مجلسی،ج99،1404ق، ص:144 )

فرازهایی از زیارت جامعه:

«اشْهَدُ انَّکمُ الْائِمَّةُ الرَّاشِدُونَ، الْمَهدِیونَ، الْمَعصُومُونَ، الْمُکرَّومُونَ، الْمـُقَرَّبُونَ، المـُتَّقُونَ، الصـَّادِقُونَ، الْمُطَفَوْنَ، الْمُطیعُونَ لِلّهِ، الْقَوَّامُونَ بِامْرِهِ، الْعامِلُونَ بِارادَتِهِ الْفائِزُونَ بِکرامَتِهِ.اصْطَفاکمْ بِعِلْمِهِ، وَ ارْتَضاکمْ لِغَیبِهِ، وَ اخْتارَکمْ لِسـِرِّهِ… وَ رَضـِیکمْ خـُلَفاءَ فی ارْضِهِ وَ حُجَجاً عَلی بَرِیتِهِ وَ انْصاراً لِدینِهِ وَ حَفَظَةً لِسِرَّهِ وَ خَزَنَةً لِعِلْمِهِ وَ مُسْتَوْدِعاً لِحِکمَتِهِ وَ تـَراجِمَةً لِوَحـْیهِ وَ ارْکاناً لِتَوْحیدِهِ وَ شُهَداءَ عَلی خَلْقِهِ وَ اعْلاماً لِعِبْادِهِ وَ مَناراً فی بِلادِهِ وَ ادِلَّاءَ عَلی صِراطِهِ.»

گـواهی مـی دهم که شما، پیشوایان راهنما، هدایت یافته، معصوم، بزرگوار، مقرّب، پرهیزگار، راستگو، برگزیده، فرمانبر خدا، اسـتوارکنندگان امـر او و عمل کنندگان بر وفق خواست او هستید که به کرامتش نائل آمده اید. خداوند، شما را بـه دانـش خـویش برگزید و برای غیبتش پسندید و برای سرّ خویش انتخاب کرد…. و پسندید که شما جانشینان او در زمینش و حجّت های او بـر مـخلوقاتش و یاوران دینش و حافظان سرّش و خزانه داران علمش (که از آسمان نازل شده است ) و امانتداران حـکمتش و مـترجمان و مـفسّران وحیش و بنیان های توحیدش و گواهان بر خلقش و پرچم های برافراشته برای بندگانش و نشانه های روشن در شـهرهایش و راهـنمایان راهـش باشید. در این فرازها از زبان امام هادی (ع)، اوصاف و ویژگی هایی برای امامان (ع) بیان شـده که در غـیر آنان یافت نمی شود و هر یک از این ویژگی ها، بیانگر شایستگی آن بزرگواران برای رهبری امّت و جانشینی از پیامبر (ص) است. عـلاوه بـر آنکه تصریح شده است خداوند، آنان را خلیفه خویش در زمین و حجّت خود بـر آفـریده هایش قرار داده است. با این وصف، جایی برای خـلافت و حـجّت بـودن دیگران باقی نمی ماند امام (ع) پس از برشماری ویژگـی هـا و مسؤولیت ها و نقش های یاد شده برای امامان (ع)، به رابطه و وظیفه مردم نسبت بـه آنـان اشاره کرده می فرماید:

فَالرَّاغِبُ عَنْکمْ مـارِقُ وَ اللّازِمُ لِکمْ لا حـِقُ وَ الْمـَقصَّرُ فـی حَقَّکمْ زاهِقُ وَ الْحَقُّ مَعَکمْ وَ فیکمْ وَ مـِنْکمْ وَ الَیکمْ وَ انْتُمْ اهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ وَ میراثُ النُّبُوَّةِ عِندِکم وَ ایابُ الخَلْقِ الَیکمْ وَ حِسابُهُمْ عَلَیکم وَ فـَصلَ الخـِطابِ عِندَکم وَ آیاتُ اللَّه لَدَیکم وَ عَزائِمُهُ فـیکم وَ نُورُهُ وَ بُرْهانُهُ عِنْدَکم وَ امـْرُهُ الَیکم.پس رویگـردان از شما از دین خدا بیرون رفته و مـلازم و هـمراه شما به شما و دین خدا پیوسته و رسیده است و کوتاهی کننده در حقّ شما نابود اسـت. حـقّ با شما در (خاندان) شما و از شـما و بـسوی شـماست و شما اهل آن و مـعدن آن هـستید و میراث نبوّت نزد شـماست و بـازگشت خلق بسوی شما و حسابشان با شما و «فصل الخطاب» (حکم جدا کننده حق از باطل) نـزد شـماست. آیات خدا نزد شما، عزیمت های او (کوشـش و اهـتمام در تبلیغ دین و پایداری بـر مـشکلات و سـختیهای آن) در (خاندان) شما (واردشده و بـرشما حتم واجب شده است) و نور وبرهانش نزد شما و امر خداوند مربوط به شماست.هم چـنین درفـرازی دیگر می فرماید:(مَنْ والاکمْ وَ الَی اللَّه وَ مـَنْ عـاداکمْ فـَقَدْ عـادَاللَّه وَ مـَنْ احَبَّکمْ فَقَدْ احـَبَّ اللَّه وَ مـَنْ ابْعَضَکمْ فَقَدْ ابْعَضَ اللَّه وَ مَنِ اعتَصَمَ بِکمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ.) دوستدار شما، دوستدار خدا و دشمن شما،دشـمن خـداست. هـر کس به شما محبّت ورزد به خدا محبّت ورزیده و آن که بـه شـما کینـه ورزد، مـورد غـضب خـداست و هر که به شما تمسّک جوید به خدا تمسّک جسته است.(قمی، 1371ش،ص:1014)

منبع:

قمی،شیخ عباس، سـفینه البـحار،بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قـدس رضـوی.