کارکرد خانواده در نظام اسلامی

 خانواده دارای کارکردهای فراوانی است که برخی از آن ها زمینه‌های دینی و فرهنگی دارند و برخی نیز بر مبنای طبیعت و فطرت انسان ها به وجود آمده است. ناگفته نماند که کارکردهای دینی و فرهنگی در انطباق کامل با کارکردهای طبیعی و فطری قرار دارند و از یکدیگر جدا نیستند.

مهم ترین کارکردهای خانواده را می توان به این ترتیب بر شمرد.
حفظ نسل
اصلی ترین کارکرد طبیعی خانواده عبارت از تولید فرزندان و نگهداری و حفظ زندگی آنان است. همین کارکرد خانواده است که اصل و نسل انسان را بر روی زمین نگه داشته است. اسلام به سبب تطابق و هماهنگی اش با طبیعت، به این کارکرد اهمیت بسیار می دهد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) در این باره می فرمایند: «من به فرزند آوردن شما افتخار می کنم.» دین و آیین ما برای تشویق مادران به آوردن فرزند دوران بارداری را برای آنها همچون عبادت بزرگی دانسته است. یکی از دستاوردهای مهم این کارکرد، حفظ و نگهبانی دقیق از خط توارث و نسب انسان و خانواده ها و نیز جلوگیری از در آمیختن نسب ها (با اختلاط انساب) است. برای حمایت از این کارکرد مهم خانواده است که اسلام روابط آزاد مرد و زن را در جامعه نهی کرده است و هر دوی آن ها به ویژه زنان را به عفت و پاکدامنی دعوت می کند و پوشش حجاب را برای آنان واجب می شمارد.

انتقال تجربه
کارکرد مهم دیگر خانواده، آموزش زندگی فردی و اجتماعی و انتقال تجربه های به دست آمده در طول زندگی به فرندان است. این کارکرد و وظیفه سبب نگهداری از فرزندان (پسر یا دختر) در مقابل خطرات طبیعی، اجتماعی، و بشری می شود. این کارکرد پس از بلوغ و حتی پس از استقلال فرزندان و جدا شدن آنان نیز بسیار مهم و ضروری است. اسلام به این مهم توجه بسیار کرده و دستورهای فراوانی در این باره به والدین داده است. این کارکرد را نیز می توان طبیعی دانست، زیرا در حیوانات هم دیده می شود و خانواده ای که از این کارکرد تهی باشد نوعی خانواده مسخ شده است که نمونه های آن را در غرب فراوان می توان یافت.

پرورش روحی و فکری فرزندان
پدر و مادر موظف به پرورش و هدایت روح و اندیشه و شکل دادن به شخصیت و منش فرزندان هستند. همان گونه که یک باغبان به رشد طبیعی و سلامت درختان خود اهمیت می دهد. یکی از این وظایف، آموزش علم و فن و هنر به فرزندان است تا استعدادهای بالقوه آن ها را شکوفا کند. وظیفه دیگر، آموزش دین و اخلاق، شیوه معاشرت با دیگران و پرورش عواطف انسانی فرزندان، تقویت روح همکاری، خدمت به وطن و درک مسئولیت های فردی و اجتماعی و خانوادگی است. این نقش، شامل رفتار عاطفی ماهرانه والدین برای جلوگیری از بروز عقده‌ های عاطفی و روانی، ایجاد سرخوردگی و بحران های روحی، بی‌تفاوتی و افسردگی، و احساس ناامنی، ترس و سرگردانی نیز می شود. دین اسلام به این مسائل اهمیت بسیار داده و به تأثیرات عمیق اجتماعی و جامعه شناختی آن نیز توجه داشته است.

انتقال فرهنگ و زبان
یک رکن مهم خانواده، زن است. از نظر روانی، زن عواطفی رقیق و قلبی مهربان دارد و دارای غریزه پرستاری، مهرورزی و صلح جویی است. به طور طبیعی، یک زن سالم روحیه ای به دور از پرخاش و جنگ و خصومت دارد؛ از این رو، وجود او همواره می تواند تعدیل کننده احساسات خشونت بار و جنگجویانه مرد در بیرون و درون خانه باشد. به برکت همین ویژگی، انتظار می رود که وجود یک زن سالم در خانه و خانواده اثری آرام بخش داشته باشد
خانواده مسئول آموزش زبان مادری و ملی به فرزندان و آشنا کردن آنان با فرهنگ ملی، بومی و دینی و دادن شعور اجتماعی به آنان است. در اسلام خانواده مکلف است که جهان بینی صحیح الهی و اسلامی را که در عرف به نام «اصول دین» معروف است به فرزند خود بیاموزد، او را با اصول قوانین دینی (احکام شرعی) آشنا کند و از کارکردهای غیرقانونی و ممنوع (محرّمات) پرهیز دهد. در اسلام، خانواده مسئول نگهبانی از ارزش های دینی، مذهبی، اخلاقی و ملی و مأمور آموزش آن به اعضای خود است.

ایجاد آرامش روانی
یک رکن مهم خانواده، همان گونه که قبلاً هم اشاره شد، زن است. از نظر روانی، زن عواطفی رقیق و قلبی مهربان دارد و دارای غریزه پرستاری، مهرورزی و صلح جویی است. به طور طبیعی، یک زن سالم روحیه ای به دور از پرخاش و جنگ و خصومت دارد؛ از این رو، وجود او همواره می تواند تعدیل کننده احساسات خشونت بار و جنگجویانه مرد در بیرون و درون خانه باشد. به برکت همین ویژگی، انتظار می رود که وجود یک زن سالم در خانه و خانواده اثری آرام بخش داشته باشد و سبب ایجاد راحتی روانی شود و خانه برای اعضای آن، به ویژه مرد، آسایش و تعادل روانی و عصبی را به همراه بیاورد و محیط زندگی عاطفی و شیرین شود و حتی این محیط عاطفی و لطیف شده، از خانه به کوچه و بازار و جامعه نیز انتقال یابد. در قرآن کریم، زن سبب آسایش و آرامش مرد و همه اعضای خانواده معرفی شده است و یکی از نعمت های خداوند ایجاد دوستی، ترحم و نرم‌دلی بین زن و شوهر است.

ساختن جامعه ای سالم و نیرومند
در جامعه‌شناسی، اغلب به ذکر همین چند کارکرد معروف برای خانواده بسنده می کنند، در صورتی که در اسلام، وظایف و کارکردهای خانواده منحصر به مواردی چون ایجاد نسل، تربیت و حفظ و نگهداری فرزند نمی شود، بلکه از آنجا که خانواده اصلی ترین پایه های بنای جامعه است، نقش عمده ای در ساختن یک جامعه سالم و نیرومند دارد. در اسلام مسئولیت اجتماعی فراگیر و عام است و شامل همه افراد جامعه و خانواده ها می شود. در این دین «همه مسئول همه» هستند: «کُلّکم راع و کُلّکم مسئول عن رعیّته». نظام خانواده در اسلام با تلطیف و آرامش بخشیدن به روح و اعصاب مرد و دیگر اعضای خود و تربیت صحیح فرزندان شایسته برای بهسازی جامعه، مهم ترین گام را در ساختن جامعه سالم و پیشگیری از فساد برمی دارد.

منبع: مجله خانواده بشری ، ش 26 /مهدی خاموشی