وقايع(آیت الله سید مرتضی نجومی(۲۸ دی القعده)

آیت الله سید مرتضی نجومی ستاره ای از نجوم امت (۲۸ دی القعده ۱٤۳٦)

سيد مرتضي در سال 1328 شمسی براي رسيدن به درجات عالي علوم ديني به نجف اشرف مهاجرت کرد و در مدرسه وسطاي آخوند خراساني و سید محمدکاظم یزدی سكونت گزيد.[15] با گذشت پنج سال تحصيل در نجف، نامه­اي از پدر مبني بر ادامه تحصيل دريافت كرد كه محتواي آن چنين است: «عزيزم عمر عزيزت را بیهوده صرف مكن. و شما را سفارش مي­كنم كه زيارت قبر امام علي (ع) را در شبانه روز اقلا دو مرتبه ترك ننمايي و در ترقي خود متوسل شو به آن وجود مبارک.»[16] آيت ­الله نجومي در سال 1334 ش با پيشنهاد آيت الله ميرزا محمدباقر زنجاني و آيت ­الله سيد عبدالاعلي سبزواري با دختر آيت الله سيد عباس ناجي از روحانيون آذربايجاني مقيم نجف ازدواج کرد که ثمره آن سه دختر و سه پسر بود، كه بعضي از آنها در همان اوان كودكي از دنيا رفتند و برخي در منصبهاي علمي و ادراي ايران مشغول فعاليت هستند.[17]

سيد مرتضي در زمان تحصيل در نجف اکثر دروس سطوح را از علامه امینی آموخته است و درباره این استاد خود می­گوید: «درباره فردی که تمام وجودش ربانی بود چه بگویم. نشست و برخاست وی برای خدای سبحان بود و در تمام عمرم ندیدم کسی مانند او نماز بخواند … بهترین درس­ها را به من آموخت و اکثر دروس سطوح را نزد وی خواندم»[18]. به علاوه ایشان از اساتيدي چون آيت ­الله سيد حسين معصومي لاري نويسنده كتاب مفتاح­التفاسير، آيت ­الله سيد محمود معصومي لاري، ميرزا علي فلسفي، ميرزا احمد اردبيلي، آيت ­الله سيد احمد اشكوري، آيت ­الله سيد عبدالاعلي سبزواري نويسنده كتاب مهذب الاحكام في شرح عروه­الوثقي، آيت ­الله ميرزا محمدباقر زنجاني نويسنده كتاب تنقيح­القواعد، آيت ­الله ميرزا عبدالهادي شيرازي نويسنده كتاب دارالسلام، آيت ­الله سید محسن حكيم، آيت ­الله سيدمحمود شاهرودي در زمينه­هاي فقهي، اصول، ادبيات و اخلاق بهره برد. هم­چنين ايشان از مراجع و عالماني چون آيت ­الله شيخ آقا بزرگ طهراني(م1389ق)[19]، آيت ­الله سيدمحمدصادق بحرالعلوم(م1399ق)، آيت ­الله سيد شهاب الدین مرعشي نجفي(1369ش)، آيت الله سيداسدالله مدني(م1360ش)، آيت ­الله سيد عبدالاعلي سبزواري (م 1414ق)، و آیت ­الله میرزا محمدباقر زنجانی (م 1394 ق) اجازه اجتهاد و نقل روايت گرفت.[20] آيت ­الله نجومي حدود هيفده سال در درس خارج فقه و اصول آيت ­الله زنجاني شركت كرد و تقريرات درس ايشان را در سال 1390 شمسی در قم چاپ كرد. و از مرحوم زنجانی به بزرگي ياد مي­كرد؛ زیرا زندگي معنوي او تحت تأثير علم و اخلاق آن استاد بود.

در پی اخراج ایرانیان مقیم عراق توسط بعثی­ها، سيد مرتضي نیز در سال ۱۳۴۹ شمسی به کرمانشاه بازگشت.[21] وی که منزلی نداشت با توسل و خواندن نماز حاجت، منزلی به تناسب حال ایشان از سوی یکی از مؤمنین خریداری گردید و بنابر نقل خودش، هیچ­گاه خریدار را ندید.[22] لذا از آن به بعد در کرمانشاه زندگی کرد و به یکی از چهره‌های پرنفوذ معنوی شهر تبدیل شد. وي بنابر رسالت اعتقادي خويش به فعاليت­هاي ديني، سياسي و اجتماعي روي آورد. بنابر گزارش مردم و خود ايشان، بيشتر اعلاميه­هاي امام خميني (ره) در منزل ايشان منتشر و منزل ايشان با پوشش مجلس روضه خواني و سخنراني به مركزي براي گردهم­آيي نيروهاي انقلابي بود[23]. اداره آن جلسات چنان با برنامه ریزی و هوشمندی همراه بود که ساواک نتوانست به مدرک قابل اعتنایی عیله ایشان دست یابد.[24] آقای صادق صابون­پز داماد ایشان نيز اولين شهيد انقلاب در اين شهر بود که در 9 مهر ماه 1357 به شهادت رسید.[25] هم­چنين ايشان به مناسبت­هاي گوناگون اعلاميه­هاي مشترك با ديگر عالمان شهر كرمانشاه درباره مسائل سياسي و اجتماعي قبل از انقلاب صادر مي­كرد. از جمله اين نامه­ها محكوميت آتش زدن سينما ركس آبادان در سال 1357ش بود.[26] ایشان در انتهای یکی از مقالات عالمانه خود که درباره مدفن فخر المحققین حلی نوشته، چنین دعا کرده است: «امید است که این سطور ناچیز در آستان مقدس و مطهر … فخر المحققین … مورد قبول و رضا افتد و دعای خیر آن جناب بدرقه راه همه خدمتگزاران به عالم اسلام و جمهوری مقدس اسلامی ایران و امام امت بوده باشد»[27]. این دعا نشان دهنده اعتقاد خالصانه وی به امام راحل و نظام جمهوری اسلامی است.

از نظر ایشان هنر و از آن جمله خوشنویسی نیز باید در خدمت ارزش­های انقلاب اسلامی قرار گیرد[28]. از این رو بعد از پيروزي انقلاب نيز آیت الله نجومی به فعاليت­هاي خود از جمله تدريس خوشنويسي و نیز تدريس دروس حوزوي و دانشگاهي، جلسه تفسير هفتگي قرآن، اقامه نماز جماعت، درس اخلاق و برگزاري سالانه روضه ماه محرم ادامه داد. ثمره اين تلاش تربيت شاگرداني بود كه برخي از آنها اكنون از پژوهشگران و اساتيد بنام شهر كرمانشاه و شهر قم هستند.

سرانجام ايشان در 25 آبان 1388 شمسي در شهر كرمانشاه دار فاني را وداع گفت. پيكر ايشان پس از تشييع با شكوه مردم در روزی باراني با حضور عالمان شيعه و سني، شخصيت­هاي علمي و سياسي در باغ فردوس كرمانشاه در قطعه عالمان به خاك سپرده شد. رهبر معزز انقلاب آيت ­الله العظمی خامنه­اي در پيام تسليتي خطاب به خانواده ايشان و مردم كرمانشاه درباره آن عالم فرزانه چنين فرمودند: «اين فقيه اخلاقي و مردمي كه در عين حال هنرمندي چيره دست و نام­آور بود، در طول ساليان اقامت خود در كرمانشاه در جايگاه علمي عامل و وظيفه شناس در خدمت تربيت ديني و اخلاقي مردم آن مرز و بوم و در دوران انقلاب، در پيشبرد هدف­هاي نظام جمهوري اسلامي، تلاش ارزنده و شايسته­اي كرده و همواره در صراط مستقيم انقلاب پاي فشرده و زحماتي متحمل شدند.»[29]

آیت الله العظمی صافی گلپایگانی از مراجع معظم تقلید نیز در پیام تسلیت خود درباره ایشان چنین فرمودند: «آن روحانی عالی‌مقام، عمر شریف خود را در خدمت به اسلام و ترویج معارف نورانی اجداد طاهرینش علیهم السلام و اصلاح امور بندگان خدا و خدمت به مردم و رفع مشکلات و دفع شبهات سپری نمود و منبع فضایل و کمالات و آثار علمی و هنری شرعی بود که برای حوزه‌ی علمیه افتخاری بزرگ محسوب می‌شد. زندگی این عالم فقید برای طلاب و فضلای حوزه علمیه در حقیقت کلاس درس و روش یادگیری احکام و کمالات انسانی و معنوی و وجودش برای مردم شریف کرمانشاه و طلاب، معلم اخلاق بود»[30].

آیت الله شیخ حسین راستی کاشانی از دوستان آیت الله نجومی و هم مباحثه ایشان در نجف اشرف، از ایشان با الفاظی چون «عالم عامل، فقیه معظم و جامع علم و عمل» یاد کرده و این دوست فقید خود را چنین وصف کرده است: «آن مرحوم از مفاخر علمی و عملی حوزه‌های علمیه و صاحب نفس سلیم و روحی لطیف و از برجستگان هنری و چهره‌ای ماندگار و دارای خدمات فرهنگی و تالیفات مفید و سودمند بودند. امتیاز خلوص و تقوی و صفا و طهارت روح و مقام علم و عمل ایشان، آن عزیز را سرآمد و پیشتاز و الگو برای طالبان علم و معرفت قرار داده است»[31].

آیت الله سید مرتضی نجومی[32]

شخصیت علمی و هنری

آیت ­الله نجومی در دوره دبستان خطوط نسخ و نستعلیق را از پدر بزرگوارش[33] و محمد رضا اقبال آموخت[34] و بعدها نزد خطاطان بزرگی همچون هاشم بغدادی و احمد نجفی به تمرین پرداخت تا در انواع خطوط اسلامی به ويژه خط ثلث و نستعليق خطاطی چیره‌دست شد. میرزا احمد معصومی نجفی زنجانی اجازه‌ای عربی در عالم خط برای او نوشت. آیت الله سيد مرتضي نجومی لوح تقدیر در نخستین گردهمایی و جشنواره خوشنویسان جهان را از آنِ خود کرد. وي همچنین در تذهیب، گل و بوته‌سازی و ساختن كاغذهاي ابر و باد، مرقع و مينياتور آثار زیبایی پدید آورد. نيز ايشان به عنوان یکی از چهره‌های ماندگار ایران در عالم هنر، مورد تقدیر قرار گرفت. محمد هادی اميني در كتاب معجم رجال الفكر درباره ايشان مي­نويسد: «با اينكه ايشان سن زيادي ندارد اما از نظر علمي و معنوي در جايگاه بلندي قرار دارد»[35]. آيت ­الله سيد عبد الاعلي سبزواري در متن اجازه نامه اجتهاد، وی را سيد فقيهان و مجتهدان ناميده است.[36] نيز پدرش درباره او مي­نويسد: «ستايش خداوندي را كه به من در سن پيري فرزندي عالمِ عاملِ مجتهدِ زكيِ تقيِ داراي فنون فراوان عطا فرمود.»[37]

صورت اجازه هنری استاد احمد نجفی زنجانی به مرحوم نجومی

آيت ­الله نجومي در دانش­هاي گوناگون از علوم اسلامی و انسانی همانند فقه، اصول، حديث، تفسير، ادبيات عرب، عرفان و تاریخ اسلام مجتهد و نیز در زمینه هنر خوشنويسي و تذهيب صاحب نظر و از برترین‌های هنر خوشنویسی جهان اسلام و عضو پیوسته فرهنگستان هنر و چهره ماندگار هنر ایران بود.[39] ايشان در زمينه­هاي مختلف فقهي داراي رساله­هاي جداگانه­اي بود كه در گنگره گرامي­داشت شيخ انصاري آنها را ارائه كرد. از معروفترين مقالات علمي ايشان مي­توان از فاطمه­های ده­گانه، فرزند كعبه، برترين بانو، واحسيناه واعطشاه، عرفان هنري، كاغذ ابروباد از هند تا ايران، رساله التصویر و التمثیل، رساله الغناء، رساله النجاسه الخمر، و رساله‌ای در تعظیم شعائر اسلامی ياد كرد. ایشان دو مقاله واحسيناه واعطشا و عرفان هنري را از میان مجموعه مقالاتش، بیشتر از همه دوست داشت؛ زیرا در این مقالات توانسته بود روح معنوی به خوانندگان منتقل کند و از همه مهمتر مورد استقبال عموم مردم و جوامع علمی قرار گرفته بود.[40] مقاله واحسیناه واعطشاه در مهرماه 1363 با خط خود ایشان در شماره 6 مجله نور علم چاپ شده است.

برخی از دیگر آثار علمي آيت ­الله نجومي عبارتند از: سحر مبين كه دربردارنده مجموعه آثار خوشنويسي ايشان است، شميم كنعان در تفسير سوره يوسف، فيض قلم حاوي مجموعه مقالات هنري و عرفاني، كشكول كه اين اثر مجموعه يادداشت­هاي گوناگون ايشان است، كيمياي هستي درباره زنگي­نامه و شرح حال بستگان به همراه تصوير و نمونه­هاي دست خط اساتيد و اجداد ايشان، المؤمن في تفسير سوره المؤمن که با خط نگارنده چاپ شده است و هميشه بهار شامل مجموعه اشعار و غزليات شيرين در قالب 3365 بيت از غزل سرايان بزرگ كه با خطي زيبا نگاشته شده­اند.[41] به علاوه نصایح اخلاقی بسیار سودمند ایشان با عنوان «سخنی با طلاب جوان و عزیز حوزه مقدسه علمیه» در مجله نور علم (شماره 5، شهریور 1363) چاپ شده است که هر چند روی سخن با طلاب است اما خواندنش برای عموم مردم مفید است.

استفاده از هنر خوشنویسی در استنساخ آثار علمی شیعه

آیت الله نجومی در کنار تألیف، نقش­آفرینی در زمینه خط و نقاشی، تدریس علوم دینی، هدایت و مدیریت شاگران و مردم شهر، به استنساخ برخی از آثار علمی در نجف نیز پرداخت. چنانکه منظومه تحفة الحکیم و رساله معاد اثر آیت الله العظمی شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی، ، رساله صحیحه ­لاتعاد و رساله فروغ علم اجمالی اثر میرزای زنجانی، کتاب استخارات اثر سیدبن­ طاووس و چند اثر دیگر را کتابت کرد[42] و نیز کتاب ارزشمند ریاض العلماء اثر مرحوم میرزا عبدالله افندی که مرحوم نجومی آن را از نسخه کتابخانه آفابزرگ طهرانی استنساخ کرد. این نسخه با خط زیبای مرحوم نجومی امروزه در کتابخانه آیت الله العظمی حکیم در نجف اشرف نگهداری می­شود[43].

استنساخ نسخ خطی یکی از خدمات بسیار ارزشمند این مرد بزرگ بوده است چنان که در چاپ برخی آثار علمی شیعه از نسخ استنساخ شده توسط ایشان برای مقابله و تصحیح استفاه شده است. خط خوش ایشان نیز کمک کار مصححان بوده است. برای نمونه می­توان به کتاب بناء المقالة الفاطمية في نقض الرسالة العثمانية از تالیفات ارزشمند سید احمدبن موسی­بن طاوس اشاره کرد که آیت الله نجومی آن را از نسخه­ای متعلق به شیخ جواد بن عبد الحمید استنساخ کرد و آن نسخه هم از روی نسخه­ای کتابت شده در 1336 ق نوشته شده بود. علي عدناني غريفي در تصحیح این کتاب از نسخه آن به خط مرحوم نجومی بهره برده است.

ارزش كتاب­خانه آيت ­الله نجومي

كتاب­خانه آيه­الله نجومي از غني­ترين كتاب­خانه­هاي ديني و هنري غرب كشور است. اجداد وی نيز دارای کتابخانه بوده­اند. كتاب­خانه ايشان دربردارنده كتاب­هاي چاپي و خطي نادر و منحصر به فرد در موضوعات گوناگون ديني و علوم انساني و هنري است كه شمار آن به بيست هزار جلد مي­رسد.[44] فهرست این کتاب­خانه به همت استاد سید احمد حسینی اشکوری چاپ شده است[45].

حفظ این کتاب­خانه خود یکی از خدمات ماندگار آیت الله نجومی به پژوهشگران است. از نسخ ارزشمند این کتاب­خانه که به جهت اهمیت مورد استفاده اهل تحقیق بوده است می­توان به این موارد اشاره کرد:

- تنوير القلوب در 14 باب در معنى حكمت و برترى معرفت و كيفيت تحصيل آن و نیز منتخب التصانيف که هر دو از تالیفات نور الدین محمد اخباری از شاگردان فیض کاشانی است و هر دو نسخه به خط مولی محمد علی شولستانی است[46].

- نسخه­ای از عین الیقین از تالیفات ملا محسن فیض کاشانی[47] که کاتب آن را از روی نسخه­ای استنساخ شده از نسخه اصل کتاب به خط فیض، نوشته است. فالح عبدالرزاق عبیدی این کتاب را بر اساس همین نسخه کتاب­خانه مرحوم نجومی در بیروت چاپ کرده است[48].

- نسخه­ای از فروع کافی از كتاب النكاح تا كتاب الأيمان و النذور، بدون نام كاتب، کتابت شده در پنجشنبه 27 رمضان المبارك 1042. اهمیت این نسخه به سبب وجود اجازه ای از شيخ حر عاملى در ربيع الآخر 1083 درآخر نسخه است. نسخه ای دیگر از کافی که محمد مقیم شهمیرزادی آن را در قرن یازدهم کتابت کرده نیز در کتاب­خانه مرحوم نجومی وجود دارد[49].

- القواميس في الدراية والرجال، از فاضل دربندي که سید محمد رضا حسینی جلالی در تالیف کتاب العنعنة من صيغ الأداء للحديث الشريف في الكافي از این نسخه خطی استفاده کرده است.

- معاول العقول لقطع أساس الاصول از میرزا محمد اخباری (مقتول 1232) که آن را در رد أساس الاصول في الردّ على الفوائد المدنيّة از سيد دلدارعلي بن محمدمعين نقوي نصيرآبادي لكنهوي (م 1235)نوشته است[50].
منابع

ا­بن طاوس، سید احمدبن موسی، بناء المقالة الفاطمية في نقض الرسالة العثمانية، چاپ علی عدنانی غریفی، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث‏، 1411ق.

استرآبادی، محمد امین، الحاشية على أصول الكافي، جمع و ترتیب ملا خلیل قزوینی، به کوشش علی فاضلی، قم، دار الحدیث، 1430ق.

امين، محسن، اعيان الشيعه، سیدمحسن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.

اميني، محمّدهادي، معجم الرجال الفكر و الادب فی النجف خلال الف عام، نجف، الآداب، 1384ق.

جزائري، سيد محمد، نابغه فقه و حديث، سيد نعمت الله جزائري، قم، مجمع الفكر الاسلامي، 1418ق.

حسيني جلالي، محمدحسین، فهرس التراث، به کوشش محمد جواد حسيني جلالي، قم، دلیل ما، 1422ق.

حسيني نجومي كرمانشاهي، سيد مرتضي، «سخنی با طلاب جوان و عزیز حوزه مقدسه علمیه»، مجله نور علم، شماره 5، شهریور 1363ش.

همو، فيض قلم، قم، لوح ­محفوظ، چاپ اول، 1381ش.

همو، كيمياي هستي، تهران، نشر سها، چاپ اول، 1379ش.

همو، مصاخبه با عنوان «گفتگویی با آیت الله سید مرتضی نجومی»، نشر دانش، شماره 11، مرداد و شهریور 1361ش.

همو، «مدفن فخر المحققین»، نور علم، شماره 8، بهمن 1363ش.

همو، مصاحبه با کیهان فرهنگی با عنوان «استاد نجومی سرآمد ثلث نویسان»، ش 14، اردیبهشت 1364ش.

همو، «واحسیناه واعطشاه»، نور علم، شماره 6، آذر 1363ش.

شاکری، حسین، ربع قرن مع العلامة الاميني، قم، مؤلف، 1417ق.

صدرایی خویی، علی، كافى پژوهى در عرصه نسخه هاى خطى‏، قم، دار الحديث و سازمان اوقاف و امور خيريه‏، 1429ق.

طهراني، آقا بزرگ، الذريعه الي تصانيف الشيعه، بیروت، دارالاضواء، 1403ق.

فیض کاشانی، محسن، دیوان، به کوشش مصطفی فیضی کاشانی، قم، انتشارات اسوه، 1381ش.

همو، عین الیقین، چاپ فالح عبدالرزاق العبیدی، بیروت، دار الحوراء، 1428ق.

كرجي، علي، مفاخر كرمانشاه، کرمانشاه، اداره ارشاد، چاپ اول، 1390ش.

كيوان سميعي، غلام­رضا، زندگاني سردار كابلي، گیلان، چاپ اول، 1363ش.

[1] . از شاگردان آیت ­الله نجومی در زمینه فقه، اصول و تفسیر، دانش آموخته حوزه و دانشجوی دکتری تاریخ تشیع.