مهر

وظایف تربیتی پدران در نگاه امیر مومنان (عليه السلام)

امیر مومنان حضرت علی (ع ) که خود یک « پدر » است و فرزندانی بزرگ و شریف و تاثیرگذار در تاریخ بشریت همچون امام حسن (ع ) و امام حسین (ع ) و حضرت زینب (س ) را به جوامع انسانی تحویل داده است هم در « اندیشه » و هم در « عمل » خود را در تربیت و پرورش فرزندان از جنبه های گوناگون مسئول و متعهد می دانست و از همین رو در تلاشی دقیق و با نظارت و مراقبتی مستمر به این امر مهم و محوری اهتمام ویژه داشت .

نامه امیرمومنان (ع ) به فرزندش امام حسن مجتبی (ع ) نمونه ای بزرگ و مهم از اندیشه ها و رهنمودهای تربیتی آن پیشوای الهی می باشد که در متن آن آموزش ها و روش ها و راهکارهای ارزشمندی نهفته است و جنبه های مختلف تربیت و پرورش را می نمایاند. در بخشی از این رهنمودها برای یافتن محوری ترین مسئولیت های پدران در تربیت فرزندان دقت و تعمق می نمائیم :
« پسرم … من فضایل و ارزش های اخلاقی را برای تو نمایاندم و برشمردم … پیش از آن که خواهش ها و دگرگونی های دنیا به تو هجوم آورند و پذیرش اطاعت مشکل گردد زیرا قلب نوجوان همچون زمین حاصلخیز و آماده کشت است که هر بذری در آن پاشیده شود می پذیرد. پس در تربیت تو شتاب کردم پیش از آن که دل تو سخت شود و فکر و عقل تو به چیزی دیگر متمایل و مشغول و مغشوش گردد و نیز تا به این وسیله به استقبال کارهایی بروی که صاحبان تجربه زحمت آزمون آن را کشیده اند و تو را از تلاش و یافتن بی نیاز ساخته اند…
پسرم درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکرده ام اما در کردار آنان نظر افکندم و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم تا آنجا که گویا یکی از آنان شده ام بلکه با مطالعه تاریخ آنان گویا از اول تا پایان عمرشان با آنان بوده ام پس قسمت های روشن زندگی آنان را از دوران تیرگی شناختم و زندگانی سودمند آنان را بادوران زیانبارش شناسایی کردم سپس از هر چیزی مهم و ارزشمند آن را و از هر حادثه ای زیبا و شیرین آن را برای تو برگزیدم و ناشناخته های آنها را دور کردم پس آنگونه که پدری مهربان نیکی ها را برای فرزندش می پسندد من نیز بر آن شدم تو را با خوبی ها تربیت کنم …. (۱ )
در این رهنمودهای ژرف تربیتی امیر مومنان (ع ) چهار محور و موضوع مهم از وظایف و مسئولیت های پدران در تربیت و پرورش فرزندان مورد توجه قرار می گیرد.
۱) تربیت اخلاقی و معنوی

تربیت اخلاقی و معنوی از موضوعات بسیار مهم و از عوامل اصلی در شکل گیری شخصیت فرزندان محسوب می شود به گونه ای که چنانچه در این امر حیاتی قصور و تسامح شود حیات سالم و بالنده انسان در تمام مراحل و دوره های کودکی نوجوانی جوانی و بزرگسالی به خطر می افتد و مشکلات و موانع فراوان رخ می نمایانند و رکودها و جمودها از یک سو و بیراهه ها و مهالک از سوی دیگر رشد و کمال و سعادت آدمی را مختل می کنند و همین جاست که ضلالت و گمراهی و فساد و تباهی نیز چهره ظاهر می سازد و باندهای مخرب برای آلوده کردن جوانان و بهره برداری های مختلف از آنان به دام گستری می پردازند و به سرعت و سهولت به شکار نونهالانی روی می آورند که از ابتدا و در کانون خانواده که اولین مرکز تربیت و شکل گیری شخصیت سالم و پاک می باشد تحت نظارت و پرورش صحیح قرار نگرفته اند.
نظام تربیتی اسلام مسئولیت محوری « پدران » را در تربیت اخلاقی و معنوی کودکان و نوجوانان بسیار زیربنایی می داند و با تعابیر ژرف و آگاهی بخش این مهم را به صورت یک شناخت و بینش ضروری در اذهان وافکار عمومی تثبیت می نماید.
در نگاه آموزه های تربیتی اسلام پدران باید همواره از درگاه حضرت پروردگار تربیت صحیح و کامل فرزندان را تمنا کنند و خداوند را به یاری بطلبند . (۲ )
همچنین پدران به کسب این بصیرت دعوت می گردند که حق فرزندان را تادیب و تربیت اخلاقی آنان بدانند و به همین دلیل نیک و بدآنان را وابسته به خود تلقی کنند و همچون یک مربی شایسته در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان کوشا باشند(۳ )
« تربیت » را بهترین « ارث » بر جای مانده از جانب « پدران » برای « فرزندان » معرفی کردن (۴ ) و « پدران موفق » در ادب آموزی و تربیت اخلاقی نونهالان را شایسته نزول رحمت خاص الهی دانستن (۵ ) دو آموزه دیگری است که جایگاه و نقش محوری پدران در تربیت اخلاقی و معنوی فرزندان را نمایان می سازد و بر تحقق آن تصریح می نماید.
امیرمومنان حضرت علی (ع ) به فرزندش امام حسن مجتبی (ع ) انجام وظیفه و مسئولیت انتقال ارزش های معنوی و خصال و صفات اخلاقی را بسیار حیاتی و مهم تلقی می نماید و به این طریق هم خود را عامل به این وظیفه و موفق در انجام آن می داند هم به امام حسن (ع ) به عنوان پدر آینده نقش و اهمیت تربیت اخلاقی و معنوی را می نمایاند و هم برای نسل های آینده و همه پدران در گستره تاریخ این شناخت و معرفت را به صورت پشتوانه ای مهم ذخیره می سازد.
۲) پرورش فکری و اعتقادی

پرورش فکری و اعتقادی دومین مسئولیت محوری پدران برای ساختن و به رشد و کمال در آوردن شخصیت فرزندان خویش می باشد. اهمیت خاص و آثار ارزشمند این نوع پرورش را وقتی در می یابیم که مشاهده می کنیم در هر عصری از اعصار و زمان ها وجود جریان های فکری ناسالم برای به انحراف کشاندن نوجوانان یک واقعیت تلخ و ثبت شده در اوراق تاریخ می باشد.
خارجیگری اشعری گری اخباری گری مرجئه گری صوفی گری از جمله جریان های فکری و اعتقادی متضاد با اسلام اصیل می باشند که در دوره های متعدد تاریخی به ظهور و نقش آفرینی های ویرانگر درآمده اند و گروه هایی از مردم جامعه را از همان دوره جوانی در دام خود افکنده و از مسیر حق دور داشته و در بیراهه های تشکیک و تردید و معتقدات مغشوش به حرکت درآورده اند.
تفکر جدایی دین از سیاست جریان نفاق جریان فرقان تفکر بطلان تشکیل حکومت در عصر غیبت جریان ملی گرایی در شکل ها و با نام های مختلف از جمله جریانهای فکری و اعتقادی ناسالم در عصر ما و تاریخ معاصر ایران به شمار می روند . (۶ )
این جریان ها در نهایت جوانان را از اسلام اصیل جدا کرده و در دام قدرت ها و کشورهای استعماری اسیر کرده اند و از همین جا مشخص می شود و با مستندات و شواهد ثابت می گردد که این جریان های دو آتشه فکری و اعتقادی « سیاسی » ! بوده و هستند و بسیاری از آنها دانسته و آگاه و برخی نیز نادانسته و ناآگاه در خدمت دشمنان دین درآمده اند.
امیرمومنان حضرت علی (ع ) در رهنمود تربیتی خویش به فرزندش حضرت امام حسن (ع ) به این نکته اشارت دارد که قبل از آن که عقل و فکر تو به چیزی غیر از حق مشغول و مغشوش گردد به پرورش فکری و اعتقادی ات همت گماشتم و به این ترتیب بر حساسیت و ضرورت این نوع مراقبت و پرورش تاکید می نماید.
۳) بینش یابی و فرصت شناسی

یکی از وظایف مهم و ارزشمند پدران این است که نسبت به دوره بسیار حساس و حیاتی « نوجوانی » اصل بینش یابی و وظیفه فرصت شناسی را مورد توجه و نظر و عمل قرار دهند و هیچ گونه غفلت و مسامحه ای را روا مدارند که در آن صورت حرکت سالم و پویای تربیتی فرزندان را با مانع و مشکل مواجه می سازند و در پی آن شاهد عواقب و آثار تلخ و ناگوار آن خواهند بود.
اصل بینش یابی پدران را به مطالعه و دقت برای شناخت دوره نوجوانی و عواطف و احساسات خاص آن دعوت می کند و وظیفه فرصت شناسی پدران را به شکار فرصت های مناسب به وجود آمده در این دوره حساس برای تربیت و پرورش سالم و مستحکم نوجوانان وادار می نماید.
در دوره نوجوانی در کنار فراهم آمدن شرایط برای رشد جسمی و بروز آثار و جلوه های خاص آن زمینه ها برای رشد ارزش های اخلاقی از یکسو و پذیرش اعتقادات سالم از دیگر سو کاملا آماده و مناسب می گردد و به همین دلیل پدران باید دقت و نظارت آمیخته با اطلاعات و شناخت و آگاهی های لازم را معمول دارند تا نوجوان هم از جنبه فکری و اعتقادی به دین باوری اصیل برسد و هم از جنبه اخلاقی و معنوی شخصیتی پاک و سالم و پایبند به ارزش ها و هنجارهای اسلامی بیابد.
نوجوان در این دوره از زندگی به دلیل آمادگی برای پذیرش باور و اعتقاد و نیز متمایل و متعامل شدن به ارزش های اخلاقی به زمین بکر و حاصلخیزی شبیه است که هر بذری در آن بیفشانیم رشد می کند.
این تشبیه زیبا از امیر مومنان (ع ) که در متن رهنمود تربیتی خویش به فرزندش آمده است نشان می دهد که اگر پدران هم به اصل بینش یابی نسبت به عواطف و احساسات و از جمله آمادگی های لازم برای دین پذیری و گرایش عملی به ارزش های اخلاقی توجه و عمل نمایند و هم در فرصت شناسی و شکار لحظه ها برای پاشیدن بذرهای ایمان و اخلاص و صداقت در زمین بکر روح و جان و قلب نوجوان دقیق و عامل باشند دیگران ـ نه جریان های فکری ناسالم و نه افراد و عناصر ناپاک و شیاد ـ نمی توانند فرزندانشان را به گمراهی و انحراف بکشند.
۴) تجربه آموزی و عبرت اندوزی

وظیفه چهارم محوری پدران برای رشد شخصیت فرزندان انتقال تجربه های بزرگ تاریخی و درس ها و پیام های نهفته در آنها به نوجوانان و ایجاد پشتوانه ای از عبرت و بصیرت برای پیمودن راه پرفراز و نشیب زندگی می باشد.
امیرمومنان (ع ) به فرزندش گوشزد می نماید که من به گونه ای در « تاریخ » عمیق و دقیق شدم و با رخدادها و حوادث مختلف فرهنگی و اجتماعی و سیاسی آن درآمیختم که گویا از اول تا پایان عمر اقوام و ملل و روحیات و صفات و رفتار و عملکردها و حوادث زندگی آنان حضور داشته ام و سپس تمام این تجربیات را زیر و رو کردم و بهترین و درس آموزترین را برای حیات برتر و سالم و موفق برگزیدم و به تو منتقل ساختم .
امیرمومنان (ع ) در این رهنمود ارزش و آثار گرانقدر « تجربه » ها در یاری رسانی نوجوانان را می نمایاند و به این واقعیت تصریح می کند که هر کدام از فرزندان باید با پشتوانه ای نیرومند از تجربه های موفق وارد اجتماع شوند تا بتوانند در مسیر طولانی و پرفراز و فرود حیات دنیا از گردنه های سخت عبور نمایند و در هر جلوه از زندگی ـ چه اخلاقی و رفتاری چه فرهنگی و علمی چه فکری و اعتقادی چه اجتماعی و سیاسی ـ از این پشتوانه های کارآمد بهره وری های جامع نمایند.
به این ترتیب حضرت علی (ع ) هم به انجام وظیفه خویش به عنوان یک « پدر » برای انتقال تجربه های مفید به فرزندش اشاره می نماید و هم به نقش و اهمیت تجارب سازنده برای نسل های بشر تصریح دارد.
ارزش تجربه و ضرورت بهره وری از آن در نگاه امیرمومنان (ع ) به گونه ای حائز اهمیت می باشد که معلومات و آگاهی های انسان عاقل و خردورز را در پرتو استفاده از تجربه های مختلف روبه افزایش و فزونی می داند (۷ ) و نه تنها ارزش رای و نظر هر انسانی را وابسته به مقدار تجاربی می داند که در خزانه فکر خود اندوخته است (۸ ) که « عقل تجربی » را در کنار « عقل طبیعی » عامل اصلی خیر و سعادت بشر معرفی می نماید (۹ ) و معتقد است از تجارب بشر است که می توان دانش نو و اطلاعات تازه را استخراج نمود . (۱۰ )
وظایف و مسئولیت های چهارگانه ای که از نظر گذشت مجموعه ای به هم پیوسته و غیرقابل گسست می باشند و شکل گیری شخصیت سالم و بالنده فرزندان در پرتو عمل دقیق به هرکدام از وظایف محوری و بنیادین مزبور می باشد و نمی توان تصور نمود جوانانی که از جنبه « اخلاقی و معنوی » به پایبندی نسبت به ارزش ها و هنجارها رسیده باشند و در عین حال از جنبه « فکری و اعتقادی » به راهیابی و باورمندی صحیح و سالم دست نیابند به سعادت و رستگاری برسند. چنان که دیده ایم و می بینیم که هستند کسانی که در همان حال که مقید به معیارهای اخلاقی می باشند در امور فکری و اعتقادی به قشری گری و تصلب گرفتار آمده و در دام برخی از جریان های اعتقادی مغشوش که پوسته و ظاهری از اسلام دارند و از حقیقت آن تهی هستند اسیر شده اند! در نقطه مقابل نیز معتقدات سالم با اخلاق و رفتار سالم پیوند می خورد و در غیراینصورت دیری نمی پاید که آلودگی های اخلاقی باورهای صحیح را به بیراهه می کشاند.
اصل « بینش یابی و فرصت شناسی » و نیز اصل « تجربه آموزی و عبرت اندوزی » به همین ترتیب با دو اصل قبلی رابطه همگون و متقابل دارند و با هم در تعامل مستمر می باشند. یعنی دو اصل اولیه بدون این دو اصل مزبور به طور جامع و کامل به ظهور و تحقق درنمی آیند و چنانچه پدران از بینش های لازم نسبت به عواطف نوجوانان و شکار فرصت ها برای بذرافشانی مناسب و به موقع در زمین حاصلخیز قلب و فکر آنان برخوردار نباشند چگونه تربیت اخلاقی و معنوی و نیز پرورش فکری و اعتقادی نوجوانان محقق می گردد و همین گونه است نقش و آثار تجارب مفید و سازنده و تحول زا در موضوع شکل گیری شخصیت سالم و کامل فرزندان و به این ترتیب پدران باید هرکدام از مسئولیت های چهارگانه در تربیت و پرورش سالم و جامع را در جایگاه خود و به نحو صحیح و با مراقبت دقیق به مرحله عمل درآورند تا فرزندان صالح و سالم به جامعه انسانی تحویل دهند.

پاورقی :
۱ ـ نهج البلاغه نامه ۳۱
۲ ـ صحیفه سجادیه دعا در طلب صلاح و سعادت برای فرزندان
۳ ـ تحف العقول ص ۲۶۳
۴ ـ غررالحکم ج ۱ ص ۷۹
۵ ـ الحدیث ج ۳ ص ۹۲
۶ ـ از دو مقطع تاریخی هرکدام پنج جریان فکری ناسالم را نام بردیم . این یادکرد هرگز به این معنا و مفهوم نیست که جریان های پنجگانه مقطع اول تاریخی با جریان های پنجگانه مقطع دوم تاریخی که مربوط به عصر و زمان ما می باشد هیچ سنخیتی از لحاظ محتوا و اهداف ندارند بلکه برعکس این جریان ها از یک ماهیت و استراتژی و خط مشی برخوردارند و در هر زمان با قالب ها و شیوه های مختلف و متناسب با زمان و نحوه بهره برداری قدرت های ستمگر و حکومت هایی که به نام اسلام علیه اسلام فعالیت می کنند ظاهر می گردند. به دیگر سخن جریان های فکری وابسته به « اسلام اموی » و « اسلام عباسی » در مقطع تاریخی « دیروز » با جریان های فکری وابسته به « اسلام شاهنشاهی » و « اسلام آمریکایی » در مقطع تاریخی « امروز » دارای هویت و هدف واحد و مشترک می باشند و از یک آبشخور سیراب می شوند و به همین دلیل آفات و آسیب های به وجود آمده از جریان های فکری دیروز و امروز علیه مردم جامعه به ویژه جوانان همانند هم و دارای اهداف مشترک و متصل به دشمنان و مخالفان اسلام ناب محمدی (ص ) می باشد و بر اهل تحقیق است که این موضوع مهم را در ابعاد و جنبه های گوناگون برای نسل جوان کالبد شکافی نمایند.
۷ ـ غررالحکم ج ۱ ص ۵۸
۸ ـ همان منبع ص ۴۲۴
۹ ـ الحدیث ج ۱ ص ۳۱۶
۱۰ ـ تحف العقول ص ۹۶
از دیدگاه امیرمومنان (ع ) فرزندان باید با پشتوانه ای نیرومند از تجربه های موفقی که پدران از جامعه و تاریخ به آنان منتقل کرده اند وارد اجتماع شوند تا بتوانند در مسیر طولانی و پرفراز و فرود حیات دنیا از گردنه های سخت عبور نمایند و در هر جلوه از زندگی از این پشتوانه کارآمد بهره وری های جامع نمایند
اصل « بینش یابی » پدران را به مطالعه و دقت برای شناخت دوره نوجوانی و عواطف و احساسات خاص آن دعوت می کند و وظیفه « فرصت شناسی » پدران را به شکار لحظه های مناسب در این دوره حساس برای تربیت و پرورش پایدار و مستحکم نوجوانان وادار می نماید
تربیت اخلاقی و معنوی پرورش فکری و اعتقادی بینش یابی و فرصت شناسی تجربه آموزی و عبرت اندوزی چهار وظیفه و مسئولیت مهم و محوری پدران محسوب می شود که هیچ کدام بدون دیگری تاثیرگذار و تحول زا نخواهد بود و همه آنها به هم آمیخته و مکمل تربیت و پرورش سالم کودکان و نوجوانان می باشند و در اثر رابطه همگون و متقابل و تعامل مستمری که با هم دارند زمینه های شکل گیری شخصیت سالم و جامع فرزندان را مساعد می نمایند
جمهوری اسلامی