مبارزه با توهمات قدريه و جبريه

مبارزه با توهمات قدريه و جبريه

از جمله مسايل بحث انگيز معارف اسلامى كه از دير زمان، ذهن انديشه وران و حتى عاميان را به پرسشهاى مختلف بر مى‏انگيخته، مسأله جبر و اختيار است.

در قرآن كه محور تعاليم اسلامى است از يك سو حاكميت مطلق الهى بر تمامى ابعاد و زواياى هستى به انسان يادآورى شده است، و از سوى ديگر اعمال و موضعگيرى آدميان در صحنه زندگى و در ميدان كفر و ايمان، عمل خود آنان بشمار آمده است.

در برخى آيات مى‏خوانيم:

ما شاء الله لا قوة الا بالله (1)

خواست، خواست خداست و نيرويى جز به اتكاى خدا وجود ندارد.

و ما تشاؤون إلا ان يشاء الله… (2)

شما چيزى را نمى‏خواهيد مگر اين كه خداوند بخواهد.

تضل بها من تشاء و تهدى بها من تشاء (3) خداوند آن كس را كه بخواهد به وسيله آيات قرآن گمراه مى‏سازد و هر آن كس را كه بخواهد هدايت مى‏كند.

و از سوى ديگر در بعضى از آيات مى‏خوانيم:

و ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم… (4)

هر ناگوارى كه به شما برسد، نتيجه دستاوردهاى خود شماست.

و لتجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون (5)

هر فردى به وسيله آن چه خود كسب كرده و انجام داده است مجازات مى‏شود و آدميان مورد ستم واقع نخواهند شد.

و لا تزر وازرة اخرى (6)

در نظام داورى حق، هيچ كس سنگينى بار ديگرى را بر دوش نمى‏كشد.

هر يك از اين دو دسته آيات، بيانگر بعدى از معرفت جامع دينى است، و نظر به تبيين حقيقتى خاص دارد و در صورتى كه جايگاه هر يك از اين آيات شناخته نشود، مثلا يك دسته مورد توجه قرار گيرد و دسته ديگر ناديده انگاشته شده، يا توجيه و تأويل شود، معرفت دينى به انحراف مى‏گرايد، چنان كه در صدر اسلام، دور ماندگان از مكتب اهل بيت (ع) به دليل عدم آشنايى كامل با منطق وحى و عدم تسلط بر مجموعه آيات قرآن و ناآگاهى از شيوه جمع ميان پيامهاى آن، گرفتار افراط و تفريط شدند، گروهى به جبر گراييدند و دسته‏اى به تفويض كامل!

اين جريانهاى فكرى هر چند در عصر امام صادق (ع) اوج بيشترى يافت، ولى خيزشهاى آن در عصر امام باقر (ع) نمايان شد.

امام باقر (ع) در رد نظريه جبر مطلق و اختيار مطلق مى‏فرمود:

لطف و رحمت الهى به خلق، بيش از آن است كه آنان را به انجام گناهان مجبور سازد، و سپس ايشان را به خاطر كارهايى كه به اجبار انجام داده‏اند عذاب كند! از سوى ديگر خداوند قاهرتر و نيرومندتر از آن است كه چيزى را اراده كند و تحقق‏نيابد.

از آن حضرت سؤال شد كه مگر ميان جبر و اختيار، جايگاه سومى وجود دارد؟ امام باقر (ع) فرمود: آرى ميان جبر و اختيار مجالسى گسترده‏تر از فضاى آسمانها و زمين هست. (7)

راوى حديث همانند اين بيان را به امام صادق (ع) نيز نسبت داده است.

زندگى علمى امام باقر (ع)
كتاب: زندگى سياسى امام باقر (ع)، ص 80
نويسنده: احمد ترابى

1ـ كهف/ .39

2ـ انسان/76، تكوير/ .81

3ـ اعراف/ .155

4ـ شورى/ .30

5ـ جاثيه/ .22

6ـ انعام/164، اسراء/15، زمر/39، فاطر/ .18

7ـ عن ابى جعفر و ابى عبد الله (ع) قالا: إن الله ارحم بخلقه من ان يجبر خلقه على الذنوب ثم يعذبهم عليها و الله اعز من ان يريد امرا فلا يكون، قال: فسئلا (ع) هل بين الجبر و القدر منزلة ثالثة؟ قالا: نعم أوسع مما بين السماء و الارض.اصول كافى 1/باب الجبر و القدر، حديث .