فوائد مواظبت بر مناجات از راه نقل‏
از جمله فوائد محافظت بر مناجات با پروردگار از راه روايات كه من يافته‏ام، چندين فائده بزرگ و آرزو كردنى است:
نخست اينكه هُلْهَم شدن به دعا، نشانه‏ى كوتاهى بلا و گرفتارى است.
چنانكه در روايت آمده كه امام صادق (عليه السلام) فرمود: آيا مى‏دانيد كدام بلا طولانى و كداميك كوتاه است؟ راوى مى‏گويد عرض كرديم: خير. حضرت فرمود: هرگاه به شما، و يا به يكى از شما،74 الهام شد كه دعا كند، پس بداند كه آن بلا كوتاه خواهد بود.
دوّم اينكه: دعا كردن پيش از گرفتارى، مسلّماً بلا و گرفتارى را دفع مى‏كند، ولى با دعا كردن بعد از بلا گاهى نمى‏توان به اميد و آرزوى خود رسيد.
چنانكه در روايت آمده كه حضرت ابوالحسن امام كاظم (عليه السلام) فرمود: حضرت علىّ بن الحسين (عليهماالسلام) پيوسته مى‏فرمود: هركس پيش از نزول بلا پيشدستى نموده و دعا كند، هنگامى كه بلا نازل مى‏شود دعايش مستجاب مى‏گردد، ولى هركس پيشتر دعا نكند، و بعد بلا بر او نازل شود و آنگاه دعا كند، دعايش مستجاب نمى‏گردد.
سوّم اينكه: فرشتگان، دعاى بنده‏اى را كه تنها هنگام گرفتارى دعا مى‏كند، ولى در حال آسايش و خوشى دعا نمى‏كند، از رسيدن به مرحله‏ى اجابت جلوگيرى مى‏كنند.
چنانكه در روايت آمده كه امام صادق (عليه السلام) فرمود: هرگاه بنده‏اى هنگام بلا و گرفتارى دعا كند، و در حال آسايش و خوشى دعا نكند، ملائكه جلو صداى او را مى‏گيرند و مى‏گويند: اين صداى ناآشنا و غريبى است. پيش از اين كجا بودى؟
چهارم اينكه: پافشارى كردن و اصرار در دعا، كليد نجات و رهايى است.
چنانكه در حديث است كه امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمود: به خدا سوگند، هيچ بنده‏ى مؤمنى پيرامون حاجتى به درگاه خداوند پافشارى نمى‏نمايد، مگر اينكه خداوند حاجت او را برآورده مى‏سازد.
و نيز در روايت آمده كه امام صادق و امام باقر (عليهماالسلام) فرمودند: به خدا سوگند، هيچ بنده‏ى مؤمنى به درگاه خداوند اصرار نمى‏كند، مگر اينكه خداوند دعاى او را مستجاب مى‏گرداند.
صفاتى كه دعا كننده از ديدگاه عقل و نقل بايد داراى آن باشد گذشت‏75، بنابراين شايسته است كه الحاح و پا فشارى در دعا مُبتنى بر آن اصول باشد.

ادب حضور از فلاح السائل

16- عَلِيّ بْنُ مُحَمّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ النّوْفَلِيّ عَنِ السّكُونِيّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِنّ قُلُوبَ الْجُهّالِ تَسْتَفِزّهَا الْأَطْمَاعُ وَ تَرْتَهِنُهَا الْمُنَى وَ تَسْتَعْلِقُهَا الْخَدَائِعُ‏
اصول كافى جلد 1 صفحه: 27 رواية: 16

ترجمه :
16- اميرالمومنين عليه السلام فرمود: دلهاى نادانان را طمع‏ها از جا بر مى‏كنند و آرزوهاى بى‏جا در گروشان مى‏گذارند و نيرنگها به دامشان مى‏اندازند.

15- جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيّ بْنِ فَضّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ع قَالَ مَا كَلّمَ رَسُولُ اللّهِ ص الْعِبَادَ بِكُنْهِ عَقْلِهِ قَطّ وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ ص إِنّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُكَلّمَ النّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ
اصول كافى جلد 1 صفحه: 27 رواية: 15

ترجمه :
15- حضرت صادق عليه السلام فرمود: هيچگاه پيغمبر با مردم از عمق عقل خويش سخن نگفت بلكه مى‏فرمود: ما گروه پيغمبران مأموريم كه با مردم به اندازه عقل خودشان سخن گوئيم.

خصوصیات اخلاقی

جناب شيخ بسيار مهربان، خوشرو، خوش اخلاق، متين و مؤدب بود. هميشه دو زانو می نشست، به پشتی تكيه نمی‌كرد، هميشه كمی ‌دور از پشتی می‌نشست. ممكن نبود با كسی دست بدهد و دستش را زودتر از او بكشد. خيلی آرامش داشت. هنگام صحبت اغلب خنده رو بود. به ندرت عصبانی می‌شد. عصبانيت او وقتی بود كه شيطان و نفس سراغ او می‌آمدند. در اين هنگام سراسر وجودش را خشم فرا می‌گرفت و از خانه بيرون میرفت و آن گاه كه خود را بر نفس چيره می‌يافت، آرام باز می گشت.
نكته مهمی كه در حسن خلق، مورد توجه شيخ بود و ديگران را نيز بدان توصيه می‌فرمود، اين بود كه انسان بايد برای خدا خوش اخلاق باشد و با مردم خوش رفتاری كند. در اين باره می‌فرمود:

« تواضع و حسن خلق، برای خدا، نه برای جلب مردم به سوی خود و رياكارانه.»

شيخ بسيار كم حرف بود، حركات و سكنات او به خوبی نشان می‌داد كه در حال فكر و ذكر و توجه به خداست. اول و آخر صحبتش خدا بود. نگاه به او، انسان را با خدا آشنا می‌كرد. هر كس به او نگاه می‌كرد به ياد خدا میافتاد. گاهی كه از او می‌پرسيدند: كجا بودی؟ می‌فرمود:
« عند مليك مقتدر »!
در جلسات دعا، بسيار گريه می‌كرد. هرگاه اشعار حافظ يا طاقديس خوانده می‌شد می‌گريست. در عين گريه، قادر بود تبسم كند و بخندد و يا مطلبی را نقل كند كه همه را از كسالت بيرون بياورد. نسبت به وجود مقدس اميرالمؤمنين(ع) بسيار عشق می‌ورزيد، مانند پروانه گرد شمع وجودش پر و بال می‌زد، هنگامی كه می‌نشست در هر چند نفس، يك بار ذكر:
« يا علی ادركنی »
را تكرار می‌كرد.

كيمياي محبت محمدي ري شهري

مراعات
و از اين احاديث و احاديث ديگر استفاده ادب ديگر شود كه آن نيز از مهمات باب رياضت است. و آن عبارت از مراعات است. و آن، چنان است كه سالك در هر مرتبه كه هست، چه در رياضات و مجاهدات علميه يا نفاسنيه يا عمليه، مراعات حال خود را بكند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نمايد و زايد بر طاقت و حالت خود تحميل آن نكند؛ خصوصاً براى جوان‏ها و تازه كارها اين مطلب از مهمات است كه ممكناست اگر جوان‏ها با رفق و مدارا با نفس رفتار نكنند و حظوظ طبيعت را به اندازه احتياج آن از طرق محلله ادا نكنند، گرفتار خطر عظيمى شوند كه جبران آن را نتوانند كرد؛ و آن خطر، آن است كه گاه نفس به واسطه سخت‏گيرى فوق العاده و عنان‏گيرى بى اندازه، عنان گسيخته شود و يا زاهدى بى اختيار شود، چنان در پر تگاه افتد كه روى نجات را هرگز نبيند و به طريق سعادت و رستگارى هيچ گاه عود نكند.
پس، سالك چون طبيب حاذقى بايد نبض خود را در ايام سلوك بگيرد و از روى اقتضائات احوال و ايام سلوك با نفس رفتار كند؛ و در ايام اشتعال شهوت كه غرور جوانى است طبيعت را به كلى منع از حظوظش ننمايد، و با طرق مشروعه آتش شهوت را فرو نشاند كه فرو نشاندن شهوت به طريق امر الهى، اعانت كامل در سلوك راه حق كند.
پس، نكاح و زواج كند كه از سنن بزرگ الهى است كه علاوه بر آن كه مبدأ بقاء نوع انسانى است، در سلوك راه آخرت نيز مدخليت بسزا دارد. و از اين جهت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمودند: كسى كه تزويج كند، نصف دينش را احراز نموده(13). و در حديث ديگر است كه كسى كه دوست دارد ملاقات كند خدا را پاك و پاكيزه، ملاقات كند او را با زوجه(14). و از رسول اكرم نيز منقول است كه اكثر اهل آتش عزبها هستند(15).
و در حديث است كه حضرت امير مومنان (عليه السلام) فرمودند: جماعتى از اصحاب بر خود حرام كردند زنها را و افطار در روز و خواب در شب را. ام سلمه خبر داد به حضرت رسول اكرم؛ آن سرور تشريف آوردند نزد آن‏ها فرمودند: ايا شما اعراض مى‏كنيد از زنها؟ همانا من نزد زنها مى‏روم و روز تناول مى‏كنم و شب خواب مى‏روم، و كسى كه از سنت من اعراض كند از من نيست و خداى تعالى فرو فرستاد: لا تحرموا طيبات ما احل الله لكم و لا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين، و كلوا مما رزقكم الله حلالاً طيبا و اتقوا الله الذى انتم‏ به مؤمنون(16).
بالجمله، بر سالك راه آخرت مراعات احوال ادبار و اقبال نفس لازم است؛ و چنانچه از حظوظ نبايد مطلقاً جلوگيرى كند - كه منشأ مفاسد عظيم است - نبايد در سلوك از جهت عبادات و رياضات عمليه به نفس سخت گير كند و آن را در تحت فشار قرار دهد؛ خصوصاً در ايام جوانى و ابتداء سلوك كه آن نيز منشأ انضجار و تنفر نفس شود و گاه شود كه انسان را از ذكر حق منصرف كند.
و در احاديث شريفه اشاره به اين معنى بسيار است، چنانچه در كافى شريف است كه حضرت صادق (عليه السلام) فرمودند: من در ايام جوانى جديت و اجتهاد در عبادت نمودم، پدرم به من فرمود: اى فرزند! كمتر از اين عمل كن؛ زيرا كه خداى عزوجل وقتى كه دوست داشته باشد بنده‏اى را، راضى شود از او به كم(17). و قريب به اين مضمون در حديث ديگر است(18).
و نيز در روايت كافى است كه حضرت ابى جعفر از حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) حديث كند كه فرمود: همانا اين‏ دين محكم است؛ داخل آن شويد با رفق و مدارا، و عبادت خدا را مبغوض بندگان خدا نكنيد تا مثل سوار مفرطى باشيد كه نه سفر را قطع مى‏كند و نه پشت به مركوب خود باقى مى‏گذارد(19). و در حديث ديگر است كه عبادت پروردگار را مبغوض نفس خود مكن(20).

منابع:

آداب الصلوه امام خميني(ره)

13) بحار الانوار، ج 100، ص 220، كتاب العقود و الايقاعات ابواب النكاح باب 1، حديث 14. به نقل از امالى شيخ طوسى، ج 2، ص 132.
14) همان، حديث 18 و 35. به نقل از روضه الواعظين، ص 373؛ و نوادر راوندى، ص 12.
15) وسائل الشيعه، ص 15، كتاب النكاح، باب 2، حديث 6.
16) آنچه را كه خدا بر شما حلال فرموده حرام مكنيد و ستم مكنيد كه خدا ستمكاران را دوست نمى‏دارد. و بخوريد از آنچه خدا روزى شما كرده حلال و پاكيزه و از خدا بپرهيزيد، خدايى كه شما به او ايمان آورده‏ايد. سوره مائده (5)، آيه 87. وسائل الشيعه، ص 15، كتاب النكاح، باب 2، حديث 8.
17) اصول كفاى، ج 3، ص 138، كتاب الايمان و الكفر، باب الاقتصاد فى العابده، حديث 5.
18) همان، حديث 4.
19) همان، حديث 1.
20) همان، حديث 2.