«تحلیل جامع زندگانی 65 ساله امام صادق علیه السلام» قسمت چهارم

شیوه جهاد تبیینی امام صادق علیه السلام

برای اینکه «جهاد تبینی» نتیجه بخش باشد و تشیع را به عنوان تنها مکتب رهایی بخش و سعادت آفرین برای همیشه تاریخ معرفی و نهادینه نماید امام صادق علیه السلام چند گام مهم تبیین در دوره زعامت و امامت برداشتند:

اول «تثبیت برتری فقه تشیع»
نخستین جهاد تبیینی امام صادق علیه السلام «تثبیت برتری فقه شیعه» بوده است، به این معنا امام علیه السلام باتشکیل کلاس درس همگانی در مقام تعیلم و تبین دیدگاه اهل بیت علیهم السلام اصول و قواعد فقهی برآمدند، و جمعیتی بالغ بر چهار هزار نفر از شیعه و سنی را در این مدرسه فقهی جذب کردند و خود عهده دار تبیین مواضع فقهی اهل بیت علیهم السلام شدند و انچنان غنی و جذاب به طرح مبانی فقهی مدرسه اهل بیت علیهم السلام پرداختند نه تنها شیعیان بلکه مخالفین را جذب این مدرسه نمودند تا جایی که ابوحنیفه پیشوای مذهب حنفی می گوید: «لو لا السّنتان لهلک النّعمان؛ یعنی اگر آن دو سالی (که شاگرد حضرت صادق(ع) بودم) نبود نعمان (ابوحنیفه) هلاک می شد.( الحطة فی ذکر الصحاح الستة، ج۱، ص۲۶۴)

و همچنین مالک بن انس مدنی یکی دیگر از پیشوایان مذاهب اربعه یعنی مالکی ها نیز از شاگردان حضرت صادق(ع) بود از جمله کسانی که به این مسئله اعتراف نموده و می گوید: مدتی نزد جعفر بن محمد رفت و آمد می کردم، او را همواره در یکی از سه حالت دیدم. یا نماز می خواند یا روزه دار بود و یا قرآن تلاوت می کرد و هرگز او را ندیدم که بدون وضو حدیث نقل کند: ولایتکلّم بمالایعینه و کان من العلماء العباد و الزهاد الذین یخشون اللّه؛ و به چیزی که کمکش نمی کرد (مفید نبود) تکلّم نمی کرد، و از علمای عابد و زاهد و خدا ترس بود.»

و ما رات عین و لا سمعت اذن ولاخطر علی قلب بشرٍ افضل من جعفر بن محمد الصادق علماً و عبادةً و ورعاً؛ در علم و عبادت و پرهیزکاری، برتر از جعفر بن محمد، هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ کسی خطور نکرده است.» ( تهذیب التهذیب، ، ج 1، ص 88)

به دلیل گستردگی جهاد تبیین علمی و فقهی امام صادق علیه السلام است که از مجموع احادیث مصادر شیعه «۴۱۴ هزار و ۹۶۰ هزار حدیث» از همه ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین بیشترین سهم حدیث ازامام صادق علیه السلام است، چنان که در کتاب تاریخ حدیث شیعه آمده: نزدیک به هفتاد درصد احادیث شیعه از امام باقر و امام صادق(ع) است و نزدیک به پنجاه درصد از احادیث موجود از حضرت صادق است، که ابابن تغلب می گوید من به تنهایی سی هزار حدیث از امام صادق علیه السلام اموختم.

دوم؛ «نخبه پروری در حوزه فقه و کلام»
دومین جهاد تبیینی امام صادق علیه السلام نخبه پروری بود، چرا که آن حضرت بنابر نیاز زمان خویش و توسعه علوم دینی و دفع شبهات از حوزه دین هرکدام از شاگردان خود را در یکی از رشته‌هایی چون: علم قرائت قرآن، علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه، علم کلام، علم طب، علوم طبیعی، فلسفه، نجوم، ریاضیات، علم اصول فقه، ادبیات و.. تربیت کرد و هنگام مراجعه بعضی از داشنمدان فرق،مذاهب و ادیان دیگر جهت مناظره و پرسش و پاسخ به یکی از شاگردان خود ارجاع می‌دادند؛ مثلاً هشام بن حکم در علم کلام، جابر بن حیان در کیمیا، زراره بن اعین و محمد بن مسلم در فقه مشهورند همچنین هشام بن سالم، حمران بن اعین، مومن الطاق و… را هم می‌توان نام برد که به ترتیب متخصص درعلم توحید، کلام و مناظره و… بودند.

سوم؛ «مرز بندی عقیدتی-سیاسی»
برای اینکه تشیع بامرام و مسلک و مکتب و مکتب «ولایی» در برابر مرام و مسلک «خلیفه گری» هویتش خودش را حفظ کند و هضم در مرام های فکری و سیاسی دیگر نشود امام صادق علیه السلام در جهاد تبیین خود شفاف سازی لازم نمود و خط کشی و مرزی بندی دقیقی را تبیین فرمود و ان اینکه:

اولا؛ برای اینکه «راه» گم نشود شیعیان در انتخابات «راه ولایی» متحیر نمانند رسما در حدیثی «راه سیاسی» را اینگونه بیان می فرمودند: «بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسِ دَعَائِمَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ وَلَايَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ ‏علیهم السلام (امالی صدوق، ص286»: اسلام بر پنج ستون پایه‌گذاری شده است: نماز و زکات و روزه و حج و ولایت امیرالمؤمنین و امامان از فرزندان ایشان (علیهم السلام».

ثانیا‌؛ برای اینکه مشی تقیه ای امام به معنای سازش با انان تفسیر نشود، تنها به ترسیم نمودن «راه سیاسی» اکتفا نکردند بلکه شیعیان را از هرگونه همکاری با طاغوت زمان خلفای بنی العباس و بند و بست سیاسی با انان منع کردند چنانکه از یاران می گوید: دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنَّهُ رُبَّمَا أَصَابَ الرَّجُلَ مِنَّا الضَّیْقُ أَوِ الشِّدَّةُ فَیُدْعَى إِلَى الْبِنَاءِ یَبْنِیهِ أَوِ النَّهَرِ یَکْرِیهِ أَوِ الْمُسَنَّاةِ یُصْلِحُهَا فَمَا تَقُولُ فِی ذَلِکَ: یکی از اصحاب ما آمد عرض کرد بعضی ها گرفتارند می خواهند بروند بنایی و کارگری بکنند، جویی را برای این ها پاکسازی کنند، یا بستانی را برای این ها اصلاح کنند. شما در این مورد چه می فرمایید؟»

امام صادق علیه السلام فرمود: «مَا أُحِبُّ أَنِّی عَقَدْتُ لَهُمْ عُقْدَةً أَوْ وَکَیْتُ لَهُمْ وِکَاءً، وَ إِنَّ لِی مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا وَ لَا مَدَّةً بِقَلَمٍإِنَّ أَعْوَانَ الظَّلَمَةِیَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی سُرَادِقٍ مِنْ نَارٍ حَتَّى یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَ الْعِبَادِ:من دوست ندارم گرهی را برای ظالم بازکنم، یا سر مشک را بروم برای آن ها محکم کنم،اگر چه تمام شرق و غرب عالم را به من بدهند،حتی قلمی را برای آن ها بتراشم حاضر نیستم.، آن کسانی که حکومت های ظالم را کمک می کنند روز قیامت این ها همگی در چادرهایی از آتش هستند،تا خداوند عالم بین بندگان حکومت و قضاوت کند. (کافی ج‏5، ص107، ح7)

و همچنین امام صادق علیه السلام در جهت منع شیعیان در همکاری با طاغوتیان می فرمود: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَیْنَ أَعْوَانُ الظَّلَمَةِ،وَ مَنْ لَاقَ لَهُمْ دَوَاةً،أَوْ رَبَطَ کِیساً،أَوْ مَدَّ لَهُمْ مَدَّةَ قَلَمٍ، فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ:.منادی صدا می زند اعوان ظلمه کجا هستند؟ اگر لیقه ای بر دوات او، اگر سر کیسه ظالم را بدوزد، اگر قلمی را برای این ها تیز کند.، خداوند انان را باظالمین محشور می کند(وسائل الشیعة ، ج17، ص180 و 181)

ثالثا؛ با تکفیر نمودن «غلات» شیعیان و باورمندان به تفکر ولایی را از هرگونه معاشرت و ارتباط با «غلات» منع نمود، از همین رو خطاب به شیعیان و پیروانش فرمود: وَ احْذَرْ مُجَالَسَةَ أَهْلِ الْبِدَعِ فَإِنَّهَا تُنْبِتُ فِی الْقَلْبِ کُفْراً وَ ضَلَالاً مُبِیناً»(مستدرک الوسائل، ج12، ص315)؛ (از همنشینی با اهل بدعت پرهیز کن؛ زیرا باعث رشد و نموّ کفر و گمراهی آشکار در قلب می‌ شود).

امام(علیه السّلام) نسبت به جوانان شیعه حساسیت زیادتری داشته و می‌ فرمودند: اُحْذُرُوا عَلَی شَبَابِکُمْ الْغُلَاةَ لَایُفْسِدُوهُمُ الْغُلَاةُ شَرُّ خَلْقِ اللهِ، یُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللهِ وَ یُدَعُّونَ الرُّبُوبِیَّةَ لِعِبَادِ اللهِ»(امالی طوسی، ج2، ص246)؛ (درباره جوانان خویش از این که غلاة آنان را فاسد کنند بترسید،غلاة بدترین دشمنان خدا هستند، عظمت خدا را کوچک کرده و برای بندگان خداوند ادعای ربوبیت می‌ کنند).

منبع:

«تحلیل جامع زندگانی 65 ساله امام صادق علیه السلام»

 «تحلیل مواضع امام صادق علیه السلام در مقابل حاکمیت بنی العباس»

سید محمدتقی قادری»