بانکداری و قوانین مالی اسلام، تحریم ربا

بیشترین آثاری که از ایشان تا حدود خرداد 1341 منتشر شد، عموما به مسایل کلان و عمیقی مرتبط است که دنیای جدید را با راه حل های کلی و اجتماعی روبه رو می سازد. از جمله این آثار می توان به مقاله بانکداری و قوانین مالی اسلام اشاره کرد. بهشتی در این مقاله که در سال 1339 نوشته شده، راه حلی جهانی برای حذف ربا و سودهای کاذب سرمایه داران ارائه می دهد که به عنوان نمونه می توان به تشکیل شرکت های سهامی، تعاونی تولید، تعاونی مصرف، تعاونی تولید و مصرف و… اشاره کرد. مسایل مورد نظر وی در این کتاب تبیینی است از سیستم اقتصاد اسلامی که هریک از آنها پیش شرط تحقق عدالت اجتماعی است.

در آرا و اندیشه های اقتصادی ایشان رویکردی کاملا الهی بر مدار اخلاق و حق محوری وجود دارد به نحوی که نیاز انسان معاصر را در بهره مندی از یک اقتصاد مبتنی بر اخلاق و ارزش های الهی و انسانی پاسخ می دهد. آنچه از لابه لای این عناوین به مشام اندیشه می نشیند، کرامت انسان و مقام والای عبودیت و بندگی است؛ چنان که رابطه مالیات دهنده و مالیات گیرنده را رابطه ای مهرآمیز نه قهرآمیز دانسته و بنا به توصیه آموزه های دینی برای مأموران مالیاتی، چنین رابطه ای را عاملی مهم در یک نظام اقتصادی عادلانه و مبتنی بر ارزش های الهی می داند.

از منظر شهید بهشتی اصول و برنامه های اقتصادی اگر براساس تعالیم قرآن باشد تمامی حقوق افراد در عصر کنونی و در آینده تأمین خواهد شد. ربا و رباخواری در هر شرایطی حرام است و هیچ توجیهی بر انجام آن در جامعه وجود ندارد و جامعه رباخوار فاقد عدالت است.یکی از نقدهای ایشان بر دموکراسی، حاکمیت سرمایه داران و قدرت های اقلیت، عدم تحقق عدالت و آزادی است که وی سر منشأ آن را قدرت های اقتصادی حاکم بر جوامع غربی می داند. در مباحثی که در کتاب در اسلام و اقتصاد اسلامی گردآوری شده، مناسب ترین شناخت از دنیای جدید را در بهترین حالت برای یک فقیه مشخص می نماید. لذا داشتن فتوای شایسته و در خور نیاز برای چنین جامعه ای جز از طریق آرای این چنین اندیشمندانی میسر نمی باشد. وی معتقد بود :

«برای ایجاد سرمایه های بزرگ راه های گوناگون دیگری هست که مدتهاست مورد توجه کارشناسان اقتصاد دنیا قرار گرفته است. با تشکیل شرکت های بزرگ سهامی، تعاونی تولید، تعاونی مصرف، تعاونی تولید و مصرف و… می توان سرمایه هایی بزرگ متعلق به سرمایه دارهای کوچک به وجود آورد که در راه ترقی و توسعه فعالیت های اقتصادی به کار انداخت، بی آنکه پای سرمایه داران و رباخواران به میان آید».

سرمایه های بزرگ متعلق به سرمایه دارهای کوچک باید ایجاد گردد و با ربا باید مبارزهای جهانی در پیش گرفت چنان که در پاسخ کسانی که ربا را «سود تضمین شده» می دانند می گوید:ربا به هر شکل که باشد حرام است و ربا مثل سگ است که هر چه آب بکشی پاک نمی شود. 

اجتهاد شهید بهشتی و شناخت عمیق ایشان از مسایل اقتصادی سبب شد که در ارائه راهکارهای اقتصادی اسلام برای حل مشکلات، به عنوان صاحب نظری به نام مطرح گردد که حتی در بستری فراتر از جغرافیای مسلمانان به ارائه راه حل بپردازد و دامنه فتوایش همه انسانها را شامل شود. عوامل این توجه عبارت اند از: اولا خطاب ایشان جهانی است زیرا این فتوا تنها شامل کشورهای مسلمان نمی شود، ثانية راه حل تخصصی و تعریف شده ای در آن ارائه شده است که کاملا توأم با بهره مندی از علم اقتصاد زمان بوده است و دلالت بر تبحر و قدرت کارشناسی ایشان در این زمینه دارد. 

بر این اساس، به آسانی می توان دنیای جدید را در پیوند با مبانی سنت و قرآن اداره نمود و سنت و تجدد را دو جانب متضاد ندانست. این بینش شهید بهشتی در زمانی مطرح می شود که کمتر کسی در حوزه ها متوجه این نوع قوانین اقتصادی اسلام برای رفع تبعیض و تحقق عدالت اجتماعی بوده است و به سبب این تسلط و آگاهی کارشناسانه در مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی، ریاست کمیسیون اقتصادی آن را عهده دار گردید. آنچنان که در مورد نقش ایشان در تصویب قوانین مربوط به بیمه گفته می شود که وی سی سال پیش به مطالعه قواعد بیمه پرداخته است. 

منبع اسلام و مقتضیات زمان از دیدگاه شهید آیت الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی/ صدیقه قاسمی؛ باهمکاری بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید دکتر بهشتی.