امام هادی (ع) در این زیارتـنامه بـه مـعرفی جایگاه و شناسایی ابعاد وجودی امامان (ع) در نظام آفرینش و نقش هدایتگرانه آنان در به کمال رساندن استعدادها و سـیراب کردن تشنگان از سرچشمه های زلال معرفت و دانش و… پرداخته و در بیانی ژرف و قالبی رسا و عارفانه از گوشه هایی از اسرار نـهفته امامت پرده برداشته وتـنها راه سـعادت و دستیابی به کمال را در پیروی از امامان (ع) و چنگ زدن به ریسمان محبّت و ولایت شان و دوری و بیزاری از دشمنان شان دانسته است. زیارت جامعه کبیره که از متقن ترین، صحیح ترین و جامع ترین متون زیارتی شیعه است، علاوه بر بـیان اصل امامت، مسئله مهدویت ودوران ظهور حضرت مهدی (ع) و رهاورد حکومت ایشان را مورد اشاره و توجّه قرار داده است. این مقاله به طرح نگرش قرآنی امام هادی(علیه لسلام)در زیارت جامعه کبیره به امام مـهدی(عـلیه السلام)پرداخته است.

الف) بقیّة اللّه
«السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الدُّعَاةِ… وَ بَقِیَّةِ اللَّهِ؛ سلام بر امامان دعوت کننده [به سوی خداوند]… و باقیمانده خدا، شیخ صدوق نقل کرده است که: «اولین آیه ای که حـضرت قـائم (ع) به هنگام قیام می خواند، این آیه است: «بَقِیَّتُ اللّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُوءْمِنینَ»؛ «بقیة اللّه بهتر است برای شما، اگر مؤمن باشید.»آن گاه می فرماید: «أَنَا بَقِیَّةُ اللّهِ فـِی اَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُمْ فَلا یُسَلِّمَ عَلَیهِ مُسْلِمٌ اِلاَّ قالَ السَّلامُ عَلَیْکَ یا بَقِیَّةَ اللّهِ فِی اَرْضِهِ؛ من بقیة اللّه در زمین خدا و خلیفه و حجّت او بر شما هستم. پس هر مسلمانی که به او سـلام مـی کـند، می گوید: درود بر تو ای بـقیة اللّه در زمـین او

ب)خـبر از غیبت امام زمان(ع)
در سخت ترین دورانی که اختناق همه جا را فرا گرفته بود و امامان معصوم (ع) تحت نظر بودند و به شدّت حـرکات و رفـتار و گـفتار آنها کنترل می شد، حضرت هادی (ع) از دعا و زیـارت بـیشترین استفاده را برد و مسائل مهم امامت را بیان کرد و مسئله غیبت امام زمان (ع) را گوشزد نمود تا شیعیان را برای چنین دوران سخت و غـمباری آمـاده سـازد و لذا فرمود: «مُوءْمِنٌ بِسِرِّکُمْ وَ عَلَانِیَتِکُمْ وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ وَ أَوَّلِکُمْ وَ آخِرِکُم؛ ایمان آورنـده به نهان و آشکار شما و حاضر و غائب شما و اوّل و آخر شما.»مراد از شاهد، امامی است که مردم او را مشاهده کنند و او مـردم را مـشاهده نـماید و مراد از غایب، حضرت قائم (ع) است که در هستی و جامعه حضور دارد، ولی ظهور نـدارد؛ یـعنی او مردم را می بیند و می شناسد، امّا مردم یا او را نمی بینند و یا می بینند، ولی نمی شـناسند.

ج) انـتظار ظـهور دولت حق
از بهترین و برترین آرزوهایی که امامان ما به جامعه تلقین کرده و نـوید تـحقق آن را داده انـد، ظهور حکومت عادلانه مهدوی است. تزریق و تلقین این آرزو، جامعه را با نشاط و فعال و سرزنده نـگه مـی دارد و روح امـید را در دل انسانها می دمد.حضرت هادی (ع) نیز این آرزوی بلند را این گونه تلقین می کند: «مـُنْتَظِرٌ لِاَمـْرِکُمْ مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِکُمْ؛ منتظر امر [و خروج] شما و چشم به راه دولت شمایم.»جمله فوق هر چـند بـه صـورت خبری است، ولی گویا انشاء این امر است که انتظار آمدن مهدی (ع) و تشکیل حکومت تـوسط آن حـضرت امری است مستحب و با فضیلت؛ چنان که در روایات دیگر نیز به آن اشـاره شـده اسـت. امام صادق (ع) فرمود: «مِنْ دِینِ الْاَئِمَّةِ الْوَرَعُ وَالْعِفَّةُ… وِانْتِظارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ؛ از دین امامان، ورع و عـفت… و انـتظار فرج با صبر کردن است.»عمّار ساباطی می گوید: از امام صادق(ع) پرسـیدم کـه: آیـا عبادت پنهانی با امام غائب و پنهان در دوران دولت باطل بهتر است و یا عبادت با ظهور دولت حق [و در زمـان ظـهور مـهدی(ع) حضرت فرمود: «شما در ورود به دین خدا و نماز و روزه و حج و دیگر خیراتی که خـداوند تـوفیق داده و به عبادت خدا در پنهان سبقت دارید و از دیگران پیشی گرفتید و پیوسته به حق امام و حقوق خویش مـی نـگرید که در دست ستمگران است و ایشان که شما را ناچار به زندگی دنیوی و طـلب مـعاش با شکیبایی بر دین و عبادت و طاعت امـام و خـوف از دشـمنان نموده اند. بنابراین، خداوند اعمال شما را در دنـیا مـضاعف کرده است. پس گوارای وجود شما باد)تنها به آرزوی تشکیل دولت حضرت مهدی(ع) اکـتفا نـمی شود، بلکه گام را فراتر نـهاده و آرزو مـی کند کـه جـزء حـکمرانان و کارگزاران و یاران اصلی حضرت مهدی(ع) قـرار گـیرد و لذا می فرماید: «وَ جَعَلَنِی مِمَّنْ… وَ یُمَلَّکُ فِی دَوْلَتِکُمْ وَ یُشَرَّفُ فِی عَافِیَتِکُمْ وَ یُمَکَّنُ فـِی أَیـَّامِکُم؛ و مرا از کسانی قرار بده… که در دولت شـما به فرمانروایی رسد و در عـافیت شـما گرامی گردد و در روزگار شما تـمکّن یـابد.»یعنی در دولت شما از حکمرانان و فرمانداران بر مردم باشم و در زمان سلامت و عافیت شما به جـایگاه بـلند برسم؛ به طوری که سـتم سـتمکاران و طـاغیان به من نـرسد و در زمـان دولت و چیرگی شما دارای ارزش و اعتبار و مـنزلت شـوم.و با این آرزوها، آرزوی دیدار آن حضرت نیز برآورده می شود که: «وَ تَقَرُّ غَدا بِرُؤْیَتِکُمْ؛ و چـشمش فـردا به دیدار شما روشن شود)

د)رجـعت در زمـان حضرت مـهدی(عـج)
یـکی از اعتقادات قطعی شیعه، اعـتقاد به رجعت است. براساس این اعتقاد و بر مبنای روایات اهل بیت (ع) در زمان حضرت مهدی (ع) عـدّه ای از انـسانهای خوب و بد به این دنیا بـاز خـواهند گـشت.از جـمله مـسائلی که در جای جـای زیـارت جامته به آن تصریح شده، بحث رجعت است؛ آن هم با عبارات قطعی و یقینی. در یک جا مـی فـرماید: «مـُؤْمِنٌ بِاِیابِکُمْ مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِکُمْ؛ مؤمن به آمدن شـما و تـصدیق کـننده رجـعت شـما هـستم.»دو جمله فوق صرفا برای تأکید نیست؛ بلکه برای بیان اعتقاد به این است که رجعت اتفاق می افتد، چه اینکه هر چه را معصومین (ع) که از اشتباه و خطا مـصون اند خبر دهند، واقع خواهد شد و باید به آن ایمان داشت.و در جای دیگر می فرماید: «وَ یَکُرُّ فِی رَجْعَتِکُمْ؛ [و قرار ده مرا از کسانی که] باز گردد در رجعت و برگشت شما!» و در زیارت وداع در ذیل زیـارت جـامعه می خوانیم: «وَ اَحْیانِی فِی رَجْعَتِکُمْ؛ [خدا] زنده گرداند مرا در رجعت و برگشت شما )

 منبع: قیومی اصفهانی، جواد، صحیفه امام هادی(ع)، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۱

رهاورد حکومت مهدوی آرزوی تمام انبیاء و اولیاء و صالحان و بلکه تمامی بشریت است و در روایات به صورت گـسترده بـه آن پرداخته شده است. آنچه در اینجا اشاره می شود، مواردی است که در زیارت جامعه به آن پرداخته شده است.

1. زنده شدن دین
گذشت زمان، غـیبت امـام زمان (ع) و وجود تحریف گران و بـدعت گـذاران در طول تاریخ، باعث تغییر چهره دین و دستورات دینی می شود، تا آنجا که دین به ظاهر مرده و کهنه شده به حساب می آید و دسـتورات آن بـه تعطیلی کشیده می شـود؛ از ایـنرو با ظهور حضرت دستورات دین آن چنان که هست، بیان و اجرا می شود. به این جهت، آن حضرت احیا کننده دین شمرده شده است. در زیارت جامعه می خوانیم: «حَتّی یُحیِیَ اللّهُ تـَعالی دِیـنَهُ بِکُمْ؛ تا اینکه خداوند دینش را به وسیله شما زنده گرداند.»

به تعبیر عرفانی، با ظهور حضرت قائم (ع) خداوند مظاهرش را که محمد و آل او هستند، حیات می بخشد و قدرت اهل بیت (ع) با پاکـی زمـین از طاغوتها و شـاخه های آن، یعنی فحشا و منکرات و ستم و دیگر زشتیها بر جهان، حاکم می شود. و در همه جا دستورات اسلام اجـرا می گردد. علی (ع) فرمود: «وَ یُحْیِی مَیِّتَ الْکِتابِ وَالسُّنَّةِ؛ و [مهدی بخشهای] مـرده کـتاب [خـدا] و سنّت [پیامبر(ص) ] را زنده می کند. » و با زنده شدن دین است که اهل بیت (ع) به منزلت بزرگی دسـت مـی یابند و به تعبیر که در زیارت جامعه آمده: «یُمَکِّنَکُمْ فِی اَرْضِهِ؛ و تمکن و قدرت دهـد شـما را در زمـین خویش. »این دو فقره اشاره به همان مطلبی دارد که قرآن دویست سال قبل از بیان امام هـادی (ع) به آن اشاره نموده است؛ «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فـِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذیـنَ مـِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»؛

«خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انـجام داده اند، وعده می دهد که قطعا آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده است. برایشان پابرجا و ریشه دار خـواهد سـاخت و ترسشان را به امنیّت و آرامش مبدّل می کند؛ [آنچنان] که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت و کسانی که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقان اند.»و در آیه دیگر فرمود: «اعْلَمُوآا أَنـَّ اللّهـَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنّا لَکُمُ الآْیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ »؛ «بدانید خداوند زمین را بعد از مردنش زنده می گرداند. به تحقیق آیات را برای شما بیان کردیم، شاید تعقل کنید.»

2. روشـن شـدن زمین
«وَاَشْرَقَتِ الْاَرْضُ بِنُورِکُمْ؛ و زمین با نور شما روشن می شود.»این جمله از زیارت جامعه، اشاره ای لطیف به ظهور حضرت مهدی (ع) دارد که با وجود نور آن حضرت، زمین نورانی خـواهد شـد و در واقـع، اشاره دارد به آیه ای کـه مـی فـرماید: «وَاَشْرَقَتِ الْاَرْضُ بِنُورِ رَبِّها»؛ «و زمین [در آن روز] به نور پروردگارش روشن می شود. »و امام صادق (ع) فرمود: «ربّ و پروردگار زمین، امام آن است. عرض کـردند: هـنگامی کـه (مهدی) قیام کند، چه خواهد شد؟ فرمود: مردم از نـور خـورشید و ماه بی نیاز می شوند و از نور امام استفاده می کنند.»و در جای دیگر فرمود: «هنگامی که قائم ما ظهور کـند، زمـین بـه نور پروردگارش روشن شود و مردم از نور خورشید بی نیاز مـی شوند و تاریکی از بین می رود.»

3. فراگیر شدن عدالت
رهاورد دیگری که از ظهور حضرت مهدی(ع) در زیارت جامعه مورد توجه قـرار گـرفته اسـت، عدالت فراگیر و جهانی است؛ عدالتی که تمام هستی و تمام جوانب و زوایـای زنـدگی بشر را زیر بال می گیرد و به قول امیرمؤمنان (ع): «فَیُرِیکُمْ کَیْفَ عَدْلُ السِّیرَةِ؛ روش عادلانه [در حکومت حق] را بـه شـما مـی نمایاند.» و عدالت واقعی را برای همه جهانیان به نمایش می گذارد و طعم شـیرین آن را بـه هـمه خواهد چشاند.در زیارت جامعه می خوانیم: «وَ یُظْهِرَکُمْ لِعَدْلِهِ؛ و شما را برای [اجرای] عدالتش آشکار کـند.»تـعبیر فـوق اشاره به این دارد که خداوند با ظهور حضرت مهدی (ع) آخرین و کامل ترین صحنه از عـدالت خـویش را آشکار می سازد و به مردم نشان خواهد داد.

 منبع:قمی،شیخ عباس، سـفینه البـحار،بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قـدس رضـوی.

زیـارت جـامعه که از زبان امام علی النقی علیه السلام، امام دهم شیعیان، و در پاسخ به خواسته یکی از شیعیان صادر شـده، اگـرچه به شیوهٔ خطابی و گفتاری است؛ اما درحقیقت بیانگر جایگاه امامت در تشیع است. ایـن زیـارت را شـیخ طوسی در تهذیب و صدوق در فقه و عیون اخبارالرضا به سند خود ازشخصی به نام نخعی نقل کـرده اند کـه گفت: به علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بـن مـحمد بـن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب عرض کردم:«ای فرزند رسول خدا، مرا گـفتاری بـیاموز کـه هر وقت خواستم هریک از شما را زیارت کنم همان سخن را درمحضرش بگویم.»

پاسـخ امـام هادی چنین بود: «هر زمانی که به آستان (امامی رسیدی) در آنجا بایست و شهادتین را درحال غسل و طـهارت بـر زبان جاری کن، وقتی نگاهت به قبر افتاد نخست سی مرتبه الله اکـبر بـگو و چند قدم راه برو، البته با کمال وقـار و آرامـش بـسیار، گام های خود را کوتاه بردار و بار دیگر بـایست و سـی مرتبه تکبیر را بر زبان جاری کن، سپس نزدیک قبر شو و این بار چـهل مـرتبه تکبیر بگو تا یکصد مـرتبه کـامل شود آنـگاه او را بـا جـملات زیر زیارت کن…».زیارت های جـامعه گـونه ای از اثار دعایی مذهب شیعه است که در تقابل با زیارت های خاصه قـرار مـی گیرد. در این گونه از ادعیه، زیارت مـی تواند برای هر کـدام از امـامان مذهب شیعه به تنهایی یـا هـمگی آن ها خوانده شود. محمدباقر مجلسی شمار 14 زیارت نامه را با عنوان جامعه گردآوری کـرده اسـت.

دلایل بسیاری برای وصف ایـن گـونه زیـارت ها به عـنوان «جـامعه» ذکر شده است.ایـن مـعیارها عبارتند از جامعیت کاربردی، جامعیت زمانی و مکانی و جامعیت مضمونی. بر اساس جامعیت کاربردی، این زیـارت بـه عنوان جامعه توصیف شده چرا کـه در مـقام زیارت مـقام هـر امـامی قابل استفاده است. بـر اساس جامعیت زمانی-مکانی، این زیارت بعنوان جامعه توصیف شده است چرا که به زمـان و مـکان یا امام خاصی اختصاص ندارد. بـر اسـاس جـامعیت مـضمونی، ایـن دعا شامل تـمامی صـفات ائمه و توصیف مفصل فضائل ایشان است. سید بن طاووس معیار وصف این نوع زیارت به واژه«جـامعه» را، نـام بـردن نام یکایک اهل بیت می داند. اصـطلاح «زیـارت اصـطلاح زیـارت جـامعه رابـرای اولین بار شیخ صدوق معروف به ابن بابویه برای اشاره به زیارت جامعه کبیره بکار برده است.

منبع: ابن بابویه،ج2،1377ش، ص:380

این زیارت که انشاء علی النـقی نسبت به سایر امامان شیعه است از زیبایی های خاص ادبی برخوردار می باشد. در این زیارت، علی النقی به بیش از دویست فضیلت و منقبت از اهل بیت اشاره می کند، از دیگر ویژگی های این زیارت: اولین ویژگی ایـن زیـارت آن است که امام هادی، شیعیان را با آداب سخن گفتن با امام آشنا می کند که نخست با سلام و درود بر آن امام شروع می شود و پس از برشمردن برخی مناقب و اوصاف او، با جمله «و رحمت الله و بـرکاته» به پایان می رسد. در این زیارت، به رابطه امامان با خداوند و به جایگاه خدا در نظر امامان شیعه پرداخته شده است.

عملکرد امامان در اجرای دیـن اسـلام اشاره می شود. بیان دیگر امـام عـلی النقی این است که حق، همراه امامان است و هرگز از آنان جداشدنی نیست و هرکه از آنان دور شود گمراه خواهدشد. امام علی النقی با اشاره به جـایگاه امـامان در اسلام و بین مسلمانان، تـصریح مـی کند که آنان شاهراه و راه راست و گواهان در دین و آن امانتی هستند که حفظش بر مردم واجب است. براساس مضمون این زیارت، شیعیان جهت دفاع از امامان ترغیب شده اند. امام علی النقی دراین زیارت اشـاره مـی کند به این که تمام اعمال به پیروی از امامان مقبول می افتد.می توان درون مایه زیارت را به پنج قسمت اصلی تقسیم کرد: سلام، شهادت، ابراز علائق، دلیل عرض ارادت،دعا و توسل بخش اول شامل پنـج سـلام است و ۲۰ تـا ۳۰ ویژگی نام برده می شود که حقیقت امامت است.

منبع:قزوینی،سید مـحمد کـاظم، امام الهادی الی المهدوالی الحد،قم،آثـارشیعه. 1372

امام عـلی النقی (علیه السلام) در این زیارتنامه، با طرح شناخت نامه اعتقادی نـسبت بـه امـامان شیعه آنها را امامان هدایت، چراغ های تاریکی ها، نشانه های پرهیزکاری، صاحبان خرد، پناهگاه مردمان، نمونه های اعلای الهی و حجت های خـدا بـر اهل دنیا و آخرت، معرفی کرده است، همچنین آن ها را جایگاه های شناسائی خدا و مسکن های برکت خـدا و مـعدن های حـکمت خدا و نگهبانان سر پروردگار و حاملان کتاب خدا و اوصیای پیامبر خدا دانسته است.

آنان دعوت کنندگان بـه سوی خدا و راهنمایان به راه های خشنودی خدا و استقرار یافتگان در فرمان پروردگار و کاملان در مـحبت خدا و مخلصان در توحید و آشـکارکنندگان امـر و نهی خدا و بندگان گرامی او هستند که هرگز بر خداوند در گفتار پیشی نگیرند.در این زیارت آمده است که خداوند امامان را به صورت نورهایی آفرید و گرداگرد عرش قرار داد و با آوردنشان در این جهان بـر ما منت نهاد، و در خانه هایی قرارشان داد که نام و یاد او در آن ها برده شود. امامان وجودهای گران بهایی هستند که فرمانبرداری از آنان فرمانبرداری از پروردگار می باشد. آنچه را که خداوند به امامان داده به هیچ یک از جهانیان نـداده است، هـر شخص شریفی در برابر مقام رفیعشان سر به زیر آورده، و هر متکبری به فرمانبرداری آنان گردن نهاده و هر گردنکشی فروتن گشته است و زمین به نور وجودشان روشن شده است.

در زیارت جامعه از امامان به عـنوان کـسانی یاد شده که خداوند عالم وجود را به برکتشان آغاز کرد و به آنان نیز به پایان خواهد رساند. به خاطر وجود امامان است که باران می بارد و به یمن وجود و بـرکتشان، خـداوند آسمان را نگه می دارد و به وسیله آنان غم و اندوه زدوده شده و هر سختی و ناگواری برطرف می شود. این امام است که خداوند به وسیله او ما را از ذلت و بدبختی بیرون آورده و از سختی ها و گرفتاری ها نجات داده و گشایشی حـاصل مـی کند. خـداوند، به وسیله امام، مردم را از پرتـگاه هـلاکت و نـابودی و از آتش جهنم نجات می دهد و به وسیله دوستی و پیروی از آنان، دستورات دین مان را تعلیم می دهد. آنچه را امام هادی ذکر نموده طرح شـناخت نـامه امـام زمان (علیه السلام) برای همه اعصار است.

منبع:عاملی، محمد بن حسن(ق).وسایل الشیعه.،قم، آل البیت، 1409