و فی حدیثه (علیه السلام) إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا کَانَ لَهُ الدَّیْنُ «1208» الظَّنُونُ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یُزَکِّیَهُ لِمَا مَضَى إِذَا قَبَضَهُ .

در گفتار آن حضرت علیه السّلام است (در زکاة وام) 1- هرگاه مردى را بستانکارى باشد که نداند وام را (از بدهکار) مى ستاند یا نه اگر آنرا گرفت براى سالى که بر آن گذشته بر او واجب است که زکاة آنرا (بمستحقّ آن) بدهد .(ظاهر این فرمایش مخالف فتواى فقهاء است که مى گویند: زکوة وام بر وام دهنده واجب نیست هر چند بداند که آن وام را دریافت مى نماید چه جاى آنکه در گمان باشد، و بعضى فرموده اند: این در صورتى است که تأخیر در گرفتن از طرف وام دهنده باشد یعنى خود نستاند و دو دل باشد در گرفتن و نگرفتن که اگر بگیرد زکوة سال گذشته بر او واجب مى باشد، و این قول خلاف مشهور بلکه خلاف اجماع متأخّرین است چنانکه مرحوم شیخ محمّد حسن «رحمه اللّه» در کتاب جواهر الکلام فرموده و مرحوم حاجّ آقا رضا همدانىّ «قدّس سرّه» در کتاب مصباح الفقیه فرمایش او را تأیید نموده.

فالظنون الذی لا یعلم صاحبه أ یقبضه من الذی هو علیه أم لا فکأنه الذی یظن به فمرة یرجوه و مرة لا یرجوه و هو من أفصح الکلام و کذلک کل أمر تطلبه و لا تدری على أی شی ء أنت منه فهو ظنون و على ذلک قول الأعشى ما یجعل الجد الظنون الذی جنب صوب اللجب الماطر مثل الفراتی إذا ما طما یقذف بالبوصی و الماهر و الجد البئر العادیة فی الصحراء و الظنون التی لا یعلم هل فیها ماء أم لا .

، و سیّد رضىّ «علیه الرّحمة» فرماید:) دین ظنون دین و وامى است که بستانکار نمى داند آنرا از بدهکار مى گیرد یا نمى گیرد، مانند آنکه بستانکار در گمان است گاهى به رسیدن آن امید دارد و گاهى نومید است و آن از فصیحترین و رساترین ص1209 سخن است (بمقصود) و همچنین هر چه را که تو بطلبى و ندانى آنرا بدست مى آورى یا نه آن ظنون است، و بر این معنى است گفتار اعشى (از شعراى بنام زمان جاهلیّت که عرب بشعر او تغنّى مى نموده و سرود مى خوانده): ما یجعل الجدّ الظّنون الّذى جنّب صوب اللّجب الماطر مثل الفراتىّ إذا ما طما یقذف بالبوصىّ و الماهر یعنى قرار نمى شود داد چاهى را که گمان مى رود آب دارد یا نه و دور است از آمدن باران صدا دار ریزان بمانند آب فرات هنگام طغیان که (بسبب بسیارى آب و موجهاى پى در پى) کشتى و شناور ماهر را از پا در آورد (این بیان مانند مثل است براى برابر نبودن بخیل و زفت با کریم و بخشنده) و جدّ بمعنى چاه کهنه است در بیابان و ظنون چاهى است که دانسته نشود آب دارد یا نه. 

منبع نهج البلاغه غرائب شماره ۶

و فی حدیثه (علیه السلام) إِنَّ الْإِیمَانَ یَبْدُو لُمْظَةً فِی الْقَلْبِ کُلَّمَا ازْدَادَ الْإِیمَانُ ازْدَادَتِ اللُّمْظَةُ.

در گفتار آن حضرت علیه السّلام است (در باره ایمان)ایمان در دل چون نقطه سفیدى پیدا میشود هر چند ایمان افزون شود آن نقطه سفید فزونى مى گیرد.

و اللمظة مثل النکتة أو نحوها من البیاض و منه قیل فرس ألمظ إذا کان بجحفلته شی ء من البیاض.

(سیّد رضىّ «رحمه اللّه» فرماید:) لمظة چون نقطه یا مانند آنست از سفیدى، و از این معنى است که گفته شده: فرس ألمظ هرگاه بلب زیرین اسب خال سفیدى باشد (ابن ابى الحدید در اینجا مى نویسد: ابو عبید گفته: در این حدیث حجّت و دلیل است بر کسیکه انکار کرده و درست نمى داند که ایمان زیاده و کم میشود، نمى بینى که در این حدیث هست هرگاه ایمان زیاده شود آن نقطه سفید افزون گردد و لکن طریحىّ «رحمه اللّه» صاحب کتاب مجمع البحرین در لغت لمظ پس از نقل این حدیث مى نویسد: قوله الإیمان یبدو لمظة، تقدیر آن علامة الإیمان است یعنى نشانه ایمان مانند نقطه سفید در دل کسیکه در اوّلین بار ایمان آورده هویدا مى گردد، پس چون به زبان اقرار و اعتراف نمود آن نقطه زیاده میشود، و چون بجوارح عمل صالح و کار نیک انجام داد آن نقطه افزونى یابد و همچنین «یعنى هرگاه مثلا بدنیا و کالاى آن دل نبست باز آن نقطه زیاده تر گردد» پس ناچار مضاف یعنى علامت و نشانه را در تقدیر مى گیریم، زیرا ایمان همان تصدیق بخدا و رسول او است در همه اوامر و نواهى و در آن زیاده شدن و فزونى یافتن تصوّر نمى شود).

منبع نهج البلاغه غرائب شماره ۵

و فی حدیثه (علیه السلام) إِنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحَماً

در گفتار آن حضرت علیه السّلام است (در زیان زد و خورد) نزاع و زد و خورد را رنجها ص1204 و نابودیها است (چون اگر شخص در آن کوشیده پافشارى نماید به معصیت و گناه گرفتار شود، و اگر از آن چشم پوشد و دست بردارد مغلوب و مظلوم گردد، و در هر دو صورت رنج بیند و چنین فردی از پرهیزکارى باز مى ماند چنانکه در فرمایش دویست و نودم باین نکته تصریح شده، پس سزاوار آنست که کارى کند که نزاع و زد و خورد پیش نیاید. 

یرید بالقحم المهالک لأنها تقحم أصحابها فی المهالک و المتالف فی الأکثر فمن ذلک قحمة الأعراب و هو أن تصیبهم السنة فتتعرق أموالهم فذلک تقحمها فیهم.و قیل فیه وجه آخر و هو أنها تقحمهم بلاد الریف أی تحوجهم إلى دخول الحضر عند محول البدو.

سیّد رضىّ «علیه الرّحمة» فرماید:) امام علیه السّلام از لفظ قحم نابودیها را اراده نموده است، زیرا زد و خورد بیشتر اوقات اشخاص را بسختیها و نابودیها مى افکند، و (جمله) قحمة الأعراب یعنى سختى بادیه نشینان عرب، از آن گرفته شده است، و مراد اینست که قحطى و خشکسالى ایشان را دریابد بطوریکه دارائیهاى آنان را از بین ببرد و از چارپایانشان باقى نگذارد مگر استخوان بى گوشت که معنى نابود شدن دارائیهاشان همین است. و در (معنى) قحمة الأعراب جور دیگر هم گفته شده است، و آن اینست که قحطى و خشکسالى آنها را به رفتن شهرهاى آباد وا مى دارد یعنى خشکیدن بیابان (نبودن آب و گیاه در آن) ایشان را نیازمند گرداند و وادار نماید که بشهر آیند.

منبع نهج البلاغه غرائب شماره۳

وَ قَالَ ( علیه السلام ) : فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَى غَیْرِ أَهْلِهَا.

امام علیه السلام است فرموده است: از دست رفتن حاجت و نیاز آسان تر است از خواستن آن از ناکس (زیرا از دست رفتن آن مستلزم اندوهی است ولی درخواست از ناکس روا بشود یا نشود موجب شرمندگی است). 

منبع نهج البلاغه حکمت شماره ۶۳

وَ قَالَ ( علیه السلام ) : فَقْدُ الْأَحِبَّةِ غُرْبَةٌ.

امام علیه السلام فرموده است: از دست دادن دوستان غربت است (زیرا مانند دورماندگی از وطن است). 

منبع نهج البلاغه حکمت شماره۶۲