معرفی کتاب : نگاهی به ۴ کتاب درباره شناخت امام حسین (ع) و واقعه کربلا

 محرم و صفر فرصت مناسبی برای افزایش علم و معرفتمان به امام حسین (ع) و یاران ایشان است.

در نوشتار پیش رو مروری داشته ایم بر چهار کتاب «پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع)»، «عاشورا شناسی»، «حقیقت عاشورا» و «تراژدی جهان اسلام» که هرکدام می‌توانند در تقویت شور و شعور حسینی مؤثر باشند.

تحلیلی بر چرایی حادثه عاشورا

کتاب «پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع)» اثر سید جعفر‌شهیدی، نویسنده، مترجم، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، فقه و تاریخ اسلام و استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران است که نخستین بار سال ۱۳۵۸ منتشر شد.

شهیدی که در این کتاب، از زوایای جدیدی به بررسی و تحلیل قیام امام حسین (ع) پرداخته است، بیش از آنکه در جست وجوی چگونگی آن رخداد عظیم باشد، به دنبال چرایی حادثه عاشورا بوده است. خود او درباره دلیل نگارش کتاب «پس از پنجاه سال» نیز چنین گفته است: مقصود من از نوشتن این یادداشت‌ها مقتل نویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست. من کوشیده ام تا خود بدانم آنچه رخ داد، چرا رخ داد؟

در واقع در این کتاب، بیان حوادث تاریخ صدر اسلام و روایت زندگی امام حسین (ع) برای نویسنده چندان موضوعیتی ندارد و تحلیل و علت شناسی عاشوراست که مدنظر قرار گرفته است. شهیدی علت فاجعه را هم فقط در سال ۶۰ و ۶۱ هجری جست وجو نمی‌کند و برای بازگو کردن چرایی این حادثه به مرور و تحلیل آنچه از سال‌های قبل بر جامعه مسلمین گذشته می‌پردازد.

به همین دلیل هم نام «پس از ۵۰ سال» را برای اثرش برگزیده است. این کتاب، سی فصل دارد که سیزده فصل نخست آن برای ورود به جزئیات حوادث سال‌های ۶۰ و ۶۱ هجری و بیان وقایع نهضت سیدالشهداست که در واقع کلید تحلیل حادثه را در خود جای داده. در صفحه ۸ کتاب «پس از پنجاه سال» مؤلف درباره زاویه نگاه خود چنین گفته است: «من در این کتاب از زاویه‌ای بدین حادثه نگریسته ام که در گذشته کمتر بدان توجه کرده اند.

اگر در چنین کوششی توفیق یافته باشم، یقین دارم آنچه به دست آورده ام، عبرتی برای حال و آینده خواهد بود. چه اگر قهرمان حادثه کشته شده است [اما]آنچه او برای آن می‌جنگید و آنان که برای رسیدن به هدف بدو وعده یاری دادند و به وعده خود وفا کردند یا نکردند، در طول تاریخ فراوان بوده و هستند و خواهند بود.» کتاب «پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع)» نخستین بار در ۲۱۶ صفحه از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته و تاکنون بار‌ها تجدید چاپ شده است، کتابی که می‌تواند منبع خوبی برای دیگر نویسندگان و همچنین الهام بخش جوانان انقلابی باشد.

بررسی اهداف امام حسین (ع)

«عاشوراشناسی» اثری از محمد اسفندیاری اسلام پژوه، تاریخ نگار و کتاب شناس، پژوهشی درباره هدف امام حسین (ع) است که در ۳۵۲ صفحه از سوی نشر نی منتشر شده. نویسنده در این کتاب در پی تبیین و سنجش نظریات مختلف در باب اهداف قیام امام حسین (ع) است. آن گونه که اسفندیاری در مقدمه کتاب خود آورده، دو گونه هدف درجه اول و درجه دوم در قیام امام حسین (ع) وجود داشته است.

اموری، چون احقاق حق، ابطال باطل، امر به معروف، نهی از منکر، برپایی عدالت، احیای سنت و اماته بدعت که در سخنان امام حسین (ع) بدان تصریح شده اهداف درجه اول آن حضرت است که در آن‌ها هیچ اختلافی نیست.

اما آنچه مورد اختلاف است و موضوع بحث این کتاب، اهداف درجه دوم امام یا برنامه‌های اوست. در واقع کتاب «عاشوراشناسی» به دنبال پاسخ به این پرسش است که هدف امام حسین (ع) در هجرت از مدینه به مکه، و از آنجا به کوفه چه بود: پرهیز از بیعت یا تشکیل حکومت یا استقبال از شهادت و یا اموری دیگر؟ بر پایه این پژوهش، نیز هفت نظریه درباره هدف آن حضرت (هدف درجه دوم یا برنامه ها) وجود دارد: ۱. امتناع از بیعت (دفاع)، ۲. حکومت شهادت، ۳. شهادت عرفانی، ۴. شهادت تکلیفی، ۵. شهادت فدیه ای، ۶. شهادت سیاسی ۷. تشکیل حکومت.

کتاب «عاشوراشناسی (پژوهشی درباره هدف امام حسین (ع)» شامل سه فصل «هدف شناسی قیام»، «کوفه، انتخاب درست امام» و «دیدگاه گذشتگان» می‌شود. آن گونه که در نوشته پشت جلد هم آمده، پاره اول کتاب؛ در پی تبیین و سنجش این نظریات و تحریر محل نزاع است. در پاره دوم؛ نویسنده عهده دار اثبات این موضوع شده است که رفتن امام حسین (ع) به طرف کوفه، اگرچه به قصد تشکیل حکومت، انتخابی درست بود. پاره سوم کتاب؛ به دیدگاه اعلام شیعه درباره هدف امام حسین (ع)، که تأیید نظر مختار نویسنده است، اختصاص دارد.

در هر یک از این بخش‌های کلی، موضوعات مورد مناقشه ابتدا تبیین و سپس تحلیل و داوری می‌شوند و در انتها، این خواننده است که با تفکر و تعمق، دیدگاه مورد پسندش را انتخاب می‌کند.

ابعاد مختلف نهضت امام حسین (ع)

«حقیقت عاشورا» دیگر کتاب محمد اسفندیاری است که می‌تواند به آموختن مکتب عاشورا کمک کند. نویسنده در این کتاب تلاش دارد، ابعاد مختلف نهضت امام حسین (ع) را بررسی کند، از حماسه آن حضرت تا کوشش او برای جلوگیری از جنگ؛ از ستم ستیزبودن امام حسین (ع) تا عقلانی بودنش و پرهیزش از افراط گرایی. از درس‌هایی که از امام حسین (ع) می‌توان آموخت تا عبرت‌هایی که از مخالفانش باید فراگرفت.

از اینکه امام حسین (ع) چه می‌گفت، تا اینکه مخالفانش چه می‌گفتند و عاشورا نزاع چه با چه بود. در نهایت نیز به این نتیجه رسیده است که از آن عاشورا تا عاشورایی که در تصور ماست بسی تفاوت است و عهده دار تحریف زدایی و راززدایی، از عاشورا و نقد آن شده است. براساس آنچه در این کتاب نوشته شده است، نهضت عاشورا دو ویژگی برجسته داشت، نخست اینکه حماسی (ظلم ستیزانه) بود و دوم اینکه عقلانی بود، یعنی همان دو ویژگی که عده‌ای در جمع آن‌ها توفیق نمی‌یابند.

اما بعد پنج تحریف سهمگین دامن گیر آن شد: تقلیل یافتن آن به عزاداری (با غفلت از ظلم ستیزی)، تفسیر‌های غیرعقلانی از آن، تفسیر‌های فوق واقعی، تفسیر‌های افراطی و خشونت آمیز و تفسیر‌های عامیانه. کتاب «حقیقت عاشورا» اسفندیاری به دو بخش کلی تقسیم می‌شود. در بخش اول نویسنده می‌کوشد از رهگذر تاریخ و با وفاداری به علم، به سؤالات مرتبط با قیام، چرایی، ابعاد و انگیزه‌ها و درس‌های عاشورا پاسخ دهد و در بخش دوم کتاب، به موضوع تحریفات عاشورا پرداخته شده است.

بازنمایی آیین‌های عزاداری در ایران

مجموعه سه جلدی «تراژدی جهان اسلام» اثر محسن حسام مظاهری، پژوهشگر جامعه شناسی آیین‌های عزاداری است که به بازنمایی آیین‌های عزاداری در ایران از دیدگاه سفرنامه نویسان، مستشرقان و ایران شناسان از صفویه تا جمهوری اسلامی می‌پردازد. برای تدوین این کتاب حدود ۵۰۰ کتاب و مقاله فارسی و بیش از ۱۵۰ منبع به زبان‌های دیگر به قلم بیش از ۳۱۰ شرق شناس، ایران شناس و سفرنامه نویس بررسی شده است.

در واقع محسن حسام مظاهری در این کتاب تلاش کرده هر منبعی را که نویسندگان و محققان خارجی در موضوع تاریخ و فرهنگ اسلام و تشیع و ایران نوشته اند، به کار گیرد تا داده هایش را در این اثر پژوهشی کامل کند. نام کتاب نیز برگرفته از جمله یک نویسنده انگلیسی زبان در نیمه دوم قرن نوزدهم است که باور دارد هیچ تراژدی در جهان اسلام بر تراژدی (امام) حسن و (امام) حسین (علیهما السلام) پیشی نگرفته است. «تراژدی جهان اسلام» دو بخش کلی دارد که بخش اول آن دو جلد را در بر می‌گیرد. این بخش مربوط به سفرنامه هاست و هشت فصل را شامل می‌شود که بر اساس نقاط عطف تاریخ حیات مجالس عزاداری و آیین‌های سوگواری تفکیک شده اند.

در این هشت فصل به ترتیب گزارش‌های عزاداری در دوره صفویه، مابین صفویه و قاجار، دوره قاجار از ابتدا تا میانه مشروطه، از مشروطه تا سال‌های آغازین حکومت رضاخان، سال‌های پایانی حکومت پهلوی اول، دوره پهلوی دوم تا آستانه انقلاب اسلامی، سال‌های پیروزی انقلاب و در نهایت دوره جمهوری اسلامی، تحلیل و بررسی شده اند. بخش دوم کتاب (جلد سوم)، شامل تحلیل‌های مربوط به عزاداری می‌شود و در آن تحلیل‌های ۴۰ نفر از مستشرقان و ایران شناسان و شیعه پژوهان درباره عزاداری آورده و بررسی شده است.

تراژدی جهان اسلام به گفته حجت الاسلام والمسلمین، محسن الویری استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) از دو نظر شایسته است: نخست، تقویت مطالعات برون دینی جامعه شناختی و فرهنگ شناختی زیست اجتماعی و تاریخی شیعیان که از بایسته‌های گریزناپذیر کنونی ماست و دوم، به رخ کشاندن آورده‌های اراده‌های بزرگ پژوهشگران ایرانی که چگونه با امکانات اندک و دور از هیاهو می‌توانند کار‌های بزرگ و ماندگار انجام دهند.