خطبه 21-30

از خطبه هاي حضرت درباره مرگ و قيامت

(21) (و من خطبة له ( عليه‏ السلام ))

فَإِنَّ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ

وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ

تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا

فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ

أقول إن هذا الكلام لو وزن بعد كلام الله سبحانه و بعد كلام رسول الله (( صلى ‏الله‏ عليه‏ و آله و سلم )) بكل كلام لمال به راجحا و برز عليه سابقا

فأما قوله (( عليه‏السلام )) تخففوا تلحقوا

فما سمع كلام أقل منه مسموعا و لا أكثر محصولا

و ما أبعد غورها من كلمة

و أنقع نطفتها من حكمة

و قد نبهنا في كتاب الخصائص على عظم قدرها و شرف جوهرها

***

21- از خطبهاى آن حضرت عليه السّلام است (راجع به مرگ و قيامت):

(1) عاقبت و پايان جلو روى شما است (بالأخره هر كس پايان را خواهد ديد و ببهشت يا به دوزخ وارد خواهد شد)

و قيامت يا مرگ در عقب است كه شما را سوق مى دهد و ميراند (چون قيامت و مرگ آمدنى است مانند آنست كه دنبال كسى افتاده و او را براند،

بنا بر اين) (2) سبك شويد (بارهاى گران را رها كنيد) ملحق گرديد (به رفتگان برسيد)

كه اوّلى شما را بازداشت نموده آخرى شما را منتظرند (پيشينيان كه رفته اند، در راه باز داشتشان كرده و منتظرند كه آخرين نفر بايشان ملحق شود تا همه كاروان يك باره به قيامت وارد شوند.

سيّد رضىّ فرمايد:) مى گويم: بعد از كلام خداوند سبحان و كلام حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله اين كلام با هر كلامى سنجيده شود رجحان و برترى دارد و از آن پيشى گيرد (هيچ كلامى به پايه آن نخواهد رسيد)

و امّا آنچه آن حضرت فرموده: تَخَفَّفُوا تَلْحَقوُا (سبك گرديد تا ملحق شويد)

كلامى از اين كوتاهتر و پر معنى تر

شنيده نشده،

و چه ژرفست عمق اين كلمه (هر چند بيشتر تأمّل و تدبّر كنى بپايان آن نمى رسى)

و چقدر اين جمله سر تا پا حكمت و پند تشنگى (هر تشنه اى) را برطرف ميكند،

و ما در كتاب خصائص عظمت و بزرگى اين كلمه را شرح داده ايم.

***

از خطبه هاي حضرت در توبيخ و سرزنش کسانيکه کشتن عثمان را به ان حضرت نسبت دادند

(22) (و من خطبة له ( عليه‏السلام ))

أَلَا وَ إِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ ذَمَرَ حِزْبَهُ

وَ اسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ

لِيَعُودَ الْجَوْرُ إِلَى أَوْطَانِهِ

وَ يَرْجِعَ الْبَاطِلُ إِلَى نِصَابِهِ

وَ اللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً

وَ لَا جَعَلُوا بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ نِصْفاً

وَ إِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقّاً هُمْ تَرَكُوهُ

وَ دَماً هُمْ سَفَكُوهُ

فَلَئِنْ كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِيبَهُمْ مِنْهُ

وَ لَئِنْ كَانُوا وَلُّوهُ دُونِي فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ

وَ إِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَى أَنْفُسِهِمْ

يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ

وَ يُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ

يَا خَيْبَةَ الدَّاعِي

مَنْ دَعَا

وَ إِلَامَ أُجِيبَ

وَ إِنِّي لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَ عِلْمِهِ فِيهِمْ

فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ

وَ كَفَى بِهِ شَافِياً مِنَ الْبَاطِلِ وَ نَاصِراً لِلْحَقِّ

وَ مِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَيَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ

وَ أَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلَادِ

هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ

لَقَدْ كُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ

وَ لَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ

وَ إِنِّي لَعَلَى يَقِينٍ مِنْ رَبِّي

وَ غَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِينِي

***

22- از خطبه هاى آن حضرت عليه السَّلام است

(در توبيخ و سرزنش كسانى كه كشتن عثمان را به آن حضرت نسبت دادند مانند طلحه و زبير، و بطلان دعوى ايشان را ثابت ميكند، پس از آن شجاعت و دليرى خود را اظهار مى فرمايد:)

(1) آگاه باشيد شيطان گروه خود را بر انگيخته

و سپاهش را گرد آورده

تا جور و ستم به جاهاى خود باز گردد (فاسق ستم پيشه گيرد)

و باطل به اصلش برگردد (جاهل نادرست گويد)

(2) سوگند بخدا خوددارى نكردند از نسبت دادن بمن منكرى را (نسبت دروغ كه بمن دادند كشتن عثمان و رضاى من بر قتل او مى باشد)

و ميان من و خودشان از روى عدل و انصاف سخن نگفتند (زيرا اگر بعدل و انصاف رفتار مى كردند و بطلان دعوى ايشان واضح بود)

(3) و (دعوى نادرست ايشان آنست كه) حقّى را (از من) مى طلبند كه خودشان ترك كرده اند،

(خونخواهى مى نمايند از) خونى كه خودشان ريخته اند،

پس اگر من در ريختن آن خون (كشتن عثمان) با ايشان شركت كرده بوده ام آنها را هم بهره اى از آن بود (پس اينان نبايد در صدد خونخواهى عثمان بر آيند، زيرا آنان نيز قاتل هستند، نه وارث تا بتوانند خون او را مطالبه نمايند)

و اگر بدون من مباشر بوده اند، پس باز خواستى نيست مگر از ايشان،

و بزرگترين حجّت و دليلشان (بر نسبت دادن شركت در قتل عثمان بمن) بر زيان خودشان است (زيرا خودشان در قتل او مباشرت داشته اند، و من مى دانم ايشان در صدد خونخواهى عثمان نيستند، بلكه)

(4) شير مى خواهند از مادرى كه از شير دادن باز ايستاده

و زنده مى خواهند بنمايند بدعتى را كه مرده (توقّع دارند من هم مانند عثمان از مال فقراء و مسلمانان هر چه مى خواهند بايشان بدهم، و ليكن من چنان نخواهم نمود و بدعت او بر نمى گردد)

(5) اى نوميدى كه دعوت ميكنى (مرا بجنگ يا به موافقت خويش ميخوانى حاضر شو)

دعوت كننده كيست

و بچه چيز اجابت ميشود (مقصود از اين جمله بيان رذالت و پستى دعوت كننده آن حضرت است بجنگ كه طلحه يا زبير يا عائشه باشند)

و من به حجّت خدا بر ايشان و علم او در باره اينان راضى هستم (بآنچه خداى متعال ميان من و ايشان حكم كرده و حجّت بر آنها تمام ساخته رضاء مى دهم، و خداوند بفساد نيّت و ضلالت كارشان دانا است، و مراد از حجّت خدا فرمان او است به جنگيدن با ياغيان، چنانكه در قرآن كريم س 49 ى 9 مى فرمايد: وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ يعنى اگر دو طايفه از مؤمنين با يكديگر كارزار كنند ميان ايشان را صلح دهيد و اگر يكى از اين دو طايفه تعدّى و ستم كرد و بصلح راضى نگشت كار زار كنيد با كسانيكه تعدّى كنند تا بحكم خدا بر گردند و امر و فرمان او را

پيروى كنند، پس اگر براه حقّ باز گرديده جنگ را ترك نمايند ميان ايشان را بالسّويّه اصلاح كنيد، و عدالت داشته باشيد كه خدا عدالت كنندگان را دوست مى دارد. خلاصه منظور حضرت آنست كه من به فرمان خدا راضى هستم)

پس اگر ايشان سركشى نمايند (از راه حقّ پيروى نكنند) برندگى شمشير را بآنها حواله ميكنم (آنان را بقتل مى رسانم)

كه ايشان را براى بهبودى از باطل (بيمارى جور و ستم) كفايت ميكند و حقّ را يارى مى نمايد،

(6) و شگفت است پيغام فرستادن ايشان بسوى من كه براى نيزه زدن بيرون بيايم

و براى شمشير كشيدن شكيبا و بردبار باشم

مادرشان به عزايشان بنشيند،

هيچ وقت من بجنگ تهديد نمى شدم

و از ضرب شمشير نمى ترسيدم،

و من بوجود پروردگار يقين داشته

در دين خويش شكّ و شبهه اى ندارم (تهديد و ترسيدن سزاوار كسى است كه بخداى خود يقين نداشته در دينش شبهه دارد باين جهت از مرگ و كشته شدن مى ترسد).

***

از خطبه هاي حضرت که در آن فقرا راپند مي دهند

((23) و من خطبة له ( عليه‏السلام ))

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْأَمْرَ يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ كَقَطَرَاتِ الْمَطَرِ إِلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا قُسِمَ لَهَا مِنْ زِيَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ

فَإِذَا رَأَى أَحَدُكُمْ لِأَخِيهِ غَفِيرَةً فِي أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ فَلَا تَكُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً

فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ يَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ

فَيَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُكِرَتْ

وَ تُغْرَى بِهَا لِئَامُ النَّاسِ

كَانَ كَالْفَالِجِ الْيَاسِرِ

الَّذِي يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ

تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ

وَ يُرْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْمَغْرَمُ

وَ كَذَلِكَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِي‏ءُ مِنَ الْخِيَانَةِ

يَنْتَظِرُ مِنَ اللَّهِ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ

إِمَّا دَاعِيَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لَهُ

وَ إِمَّا رِزْقَ اللَّهِ فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ‏

وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِينُهُ وَ حَسَبُهُ

إِنَّ الْمَالَ وَ الْبَنِينَ حَرْثُ الدُّنْيَا

وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ حَرْثُ الْآخِرَةِ

وَ قَدْ يَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ

فَاحْذَرُوا مِنَ اللَّهِ مَا حَذَّرَكُمْ مِنْ نَفْسِهِ

وَ اخْشَوْهُ خَشْيَةً لَيْسَتْ بِتَعْذِيرٍ

وَ اعْمَلُوا فِي غَيْرِ رِئَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ

فَإِنَّهُ مَنْ يَعْمَلْ لِغَيْرِ اللَّهِ يَكِلْهُ اللَّهُ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ

نَسْأَلُ اللَّهَ مَنَازِلَ الشُّهَدَاءِ وَ مُعَايَشَةَ السُّعَدَاءِ وَ مُرَافَقَةَ الْأَنْبِيَاءِ

أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ عَشِيرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ

وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حِيطَةً مِنْ وَرَائِهِ

وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ

وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ

وَ لِسَانُ الصِّدْقِ

يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ يُوَرِّثُهُ غَيْرُهُ

و منها أَلَا لَا يَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ يَرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ

أَنْ يَسُدَّهَا بِالَّذِي لَا يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ

وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ

فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ

وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ

أقول الغفيرة هاهنا الزيادة و الكثرة من قولهم للجمع‏

الكثير الجم الغفير و الجماء الغفير

و يروى عفوة من أهل أو مال و العفوة الخيار من الشي‏ء

يقال أكلت عفوة الطعام أي خياره

و ما أحسن المعنى الذي أراده (( عليه‏السلام )) بقوله و من يقبض يده عن عشيرته إلى تمام الكلام

فإن الممسك خيره عن عشيرته إنما يمسك نفع يد واحدة

فإذا احتاج إلى نصرتهم و اضطر إلى مرافدتهم

قعدوا عن نصره

و تثاقلوا عن صوته

فمنع ترافد الأيدي الكثيرة

و تناهض الأقدام الجمة

***

23- از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است (در آن فقراء را پند مى دهد كه بر اغنياء رشك نبرند و به اغنيا دستور داده كه از روى رئاء و خود نمائى كارى نكنند و فوائد صله رحم و مهربانى و كمك به خويشان را بيان مى فرمايد:)

قسمت أول خطبه

(1) پس از ستايش خداوند و درود بر پيغمبر اكرم فرمان الهىّ (آنچه مقدّر است) فرود مى آيد بسوى هر كس مانند دانه هاى باران از آسمان بزمين و قسمت هر كس زياد يا كم باو مى رسد (هر كس بآنچه خداوند متعال از روى حكمت و عدالت براى او تعيين نموده بهره مند مى گردد، چنانكه در قرآن كريم س 43 ى 32 مى فرمايد: أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا يعنى ما آنچه را كه بايد در زندگانى دنيا به آنها برسد بين ايشان قسمت نموده ايم، و در س 15 ى 21 مى فرمايد: وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ يعنى هيچ چيز نيست مگر آنكه خزينه هاى آن در تحت تصرّف ما است و نمى فرستيم آنرا مگر به اندازه اى كه معلوم شده)

(2) بنا بر اين هر گاه يكى از شما در اهل يا در مال يا در وجود شخص برادر (همنوع) خود زيادتى بيند نبايد سبب فتنه و فساد او گردد (رشك بر او نبرده خود را در مخاطرات دنيا و آخرت نيندازد)

زيرا مرد مسلمان مادامى كه (بر ديگرى رشك نبرده) پستى و عارى اظهار نكرده

تا سر زبان مردم بيفتد و بر اثر آن بى مقدار شود

و كوتاه بينان پست بسبب آن بر او بر انگيخته شوند

مانند قمار باخته ايست

كه از اوّلين تيرهاى خود فيروزى و بردن را منتظر است

تا بلكه غنيمتى بدست آورده

خسارت خود را جبران نمايد (خلاصه فقير و درويش تهى دست كه امثال و اقران خود را با مال و منال و اولاد بسيار مى بيند نبايد بر ايشان رشك برده در معصيت افتد و با آنها بد خوئى كند يا در برابر آنان فروتنى نمايد، بلكه بايد اظهار بى نيازى نموده اندوه در دل خود راه ندهد و همّت بر آن گمارد كه آنچه سبب پستى و عار است از او ظاهر نشود و آبرو و شرف خويش را نيكو نگهدارد، و هميشه خوشحال و منتظر فراوانى نعمت باشد مانند قمار باخته اى كه انتظار بردن را مى كشد)

(3) و همچنين مرد مسلمان تنگدست كه از خيانت (با خدا و خلق) دورى نموده

يكى از دو چيز نيكو را از جانب خدا انتظار مى برد:

يا دعوت كننده خدا را (مرگ كه همه كس را بسوى خدا مى خواند) پس آنچه نزد خدا مى يابد (از نعمتهاى آخرت) براى او بهتر (از نعمتهاى دنيا) است،

يا روزى خدا را (در دنيا) پس او صاحب اهل و مال گردد در حالتى كه دين و حسب او (علم و ادب و بردباريش) با او است،

(4) بتحقيق مال و اولاد متاع دنيا است (كه فانى مى گردد)

و عمل نيكو متاع آخرت است (كه باقى و برقرار مى باشد)

و گاه باشد كه خداوند به گروهى هر دو را عطا مى فرمايد (هم از دنيا بهره مى برند و هم از آخرت)

پس (بآنچه مقدّر است رضاء داده معصيت و نافرمانى نكنيد و) از عذاب خدا كه بآن ترسانيده است شما را بترسيد،

و ترسيدن شما از روى عذر و بهانه نباشد (مانند ترسيدن خردمندان كه مى ترسند مبادا گرفتار خطاء و تقصيرى شوند)

(5) و عبادت كنيد (خدا را) نه بقصد جلوه دادن نزد مردم و خود نمائى،

زيرا كسيكه براى غير خدا كارى انجام دهد خداوند اجر او را بكسيكه براى او آن كار را انجام داده محوَّل مى سازد (تا مزد خود از او بخواهد، و چون حضرت در جميع گفتار و كردارش كسيرا غير از خدا در نظر نداشته

در اينجا شروع بدعا مى فرمايد:) (6) از خدا مى طلبيم مرتبه هاى شهيدان را (كه در بلاء شكيبا بودند) و زندگى كردن با خوشبختان را (كه بكسى رشك نبردند) و مرافقت با پيغمبران را (كه كارى از روى رئاء و خودنمايى نكردند).

(7) اى مردم هيچكس از طايفه و خويشان خود بى نياز نيست هر چند صاحب مال و دارائى باشد و بدست و زبان آنها كه از او دفاع و يارى نمايند حاجت دارد

و نزديكان شخص براى حفظ الغيب او مهمّترين اشخاصند

و بهتر مى توانند پراكندگى و گرفتارى او را مرتفع سازند

و در هنگام سختى و پيشآمدهاى ناگوار اگر براى او پيش آيد بر او (از بيگانگان) مهربانترند،

(8) و نام نيكو

كه خداوند

بشخص در ميان مردم عطاء فرمايد بهتر است براى او از ثروت و دارائى كه براى ديگرى بميراث گذارد (زيرا نام نيكو در ميان مردم سبب ميشود كه از خويشان و بيگانگان هر كه بشنود براى او طلب مغفرت كند و امّا ارث فقط به ارث برنده نتيجه مى بخشد، پس صرف مال در طلب ذكر جميل و نام نيكو براى شخص بهتر است از باقى گذاردن مال و ثروت براى وارث، و اين جمله اشاره است باينكه شخص بايد از صرف مال در باره خويشان دريغ ننموده و بايشان كمك و دستگيرى نمايد).

(9) و قسمتى دوم از اين خطبه است:

آگاه باشيد نبايد رو بگرداند يكى از شما از خويشان خود آنگاه كه ببيند آنها را در فقر و پريشانى

و بايستى بايشان احسان نمايد مالى را كه زياد نمى شود اگر از دادن آن خوددارى نمايد و كم نمى گردد و اگر آنرا صرف كند (خداوند عوض آنرا خواهد داد)

(10) و هر كه از طايفه خويش دست بكشد (آنها را كمك و دستگيرى ننمايد)

پس، از ايشان يك دست گرفته شده و از او دستهاى بسيار،

(11) و كسيكه (به خويشان خود) متواضع و مهربان و همراه باشد دوستى هميشگى آنها را بخود جلب ميكند.

(سيّد رضىّ فرمايد:) مى گويم: غفيرة در اين خطبه بمعنى زيادتى است، چنانكه در عوض جمع كثير مى گويند: جمّ غفير و جمّاء غفير،

و در روايتى بجاى آن عفوة گفته شده، و عفوة چيز نيكو را گويند،

چنانكه گفته ميشود: أكلت عفوة الطَّعام يعنى طعام نيكوئى خوردم،

و چه خوش معنايى اراده فرموده است حضرت از فرمايش خود: و من يقبض يده عن عشيرته تا آخر

زيرا هر كه همراهى و نفع خود را از خويشانش باز دارد يك كمك را از آنها دريغ نموده،

پس هر گاه به نصرت و يارى ايشان حاجت پيدا كند و بخواهد كه آنها او را كمك كنند،

از ياريش خوددارى مى نمايند

و بحرف او گوش نمى دهند،

بنا بر اين از مساعدت دستهاى زياد و همراهى قدمهاى بيشمار محروم مى ماند.

***

از خطبه هاي حضرت در اظهار ثبات قدم و ايستادگي خود

(24) و من خطبة له (( عليه‏السلام ))

وَ لَعَمْرِي مَا عَلَيَّ مِنْ قِتَالِ مَنْ خَالَفَ الْحَقَّ

وَ خَابَطَ الْغَيَّ

مِنْ إِدْهَانٍ‏

وَ لَا إِيهَانٍ

فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ

وَ فِرُّوا إِلَى اللَّهِ مِنَ اللَّهِ

وَ امْضُوا فِي الَّذِي نَهَجَهُ لَكُمْ

وَ قُومُوا بِمَا عَصَبَهُ بِكُمْ

فَعَلِيٌّ ضَامِنٌ لِفَلْجِكُمْ آجِلًا

إِنْ لَمْ تُمْنَحُوهُ عَاجِلًا

***

24- از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است (در اظهار ثبات قدم و ايستادگى خود در جنگ فرموده، و قول كسيرا كه گفته آن حضرت در كارزار سستى مى نمايد نادرست دانسته،

و مردم را بتقوى و پرهيزكارى ترغيب مى فرمايد:)

(1) بجان خودم سوگند در جنگيدن با كسيكه مخالفت حقّ كرده و در راه ضلالت و گمراهى قدم نهاده است مسامحه و سستى نمى كنم (زيرا جنگيدن با مخالفين حقّ واجب و سهل انگارى و سستى در آن معصيت است)

(2) پس اى بندگان خدا از خدا بپرهيزيد (سخن بيجا نگوييد و كار ناشايسته نكنيد)

و از خدا بسوى خدا بگريزيد (از خشم او در پناه رحمتش، و از عذاب او در پناه آمرزشش، و از عدل او در پناه فضلش)

و در راه واضح و روشنى كه جلو شما قرار داده (راه راست شريعت) برويد،

(3) و قيام كنيد به چيزى كه مكلّف نموده است شما را (بانجام اوامر شرعيّه)

پس (چون به دستورات الهىّ رفتار كرده اوامر شرعيّه را انجام داديد) اگر در دنيا رستگار نشديد علىّ ضامن فيروزى و رستگارى شما در آخرت است.

***

از خطبه هاي حضرت درباره اصحاب و لشکر معاويه

(25) (و من خطبة له ( عليه‏السلام ))و قد تواترت عليه الأخبار باستيلاء أصحاب معاوية على البلاد

و قدم عليه عاملاه على اليمن

و هما عبيد الله بن عباس و سعيد بن نمران لما غلب عليهما بسر بن أبي أرطاة

فقام (( عليه‏السلام )) على المنبر ضجرا بتثاقل أصحابه عن الجهاد

و مخالفتهم له في الرأي

فقال‏

مَا هِيَ إِلَّا الْكُوفَةُ أَقْبِضُهَا وَ أَبْسُطُهَا

إِنْ لَمْ تَكُونِي إِلَّا أَنْتِ تَهُبُّ أَعَاصِيرُكِ فَقَبَّحَكِ اللَّهُ

(وَ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الشَّاعِرِ)

لَعَمْرُ أَبِيكَ الْخَيْرِ يَا عَمْرُو إِنَّنِي عَلَى وَضَرٍ مِنْ ذَا الْإِنَاءِ قَلِيلِ‏

ثُمَّ قَالَ (( عليه‏السلام )) أُنْبِئْتُ بُسْراً قَدِ اطَّلَعَ الْيَمَنَ

وَ إِنِّي وَ اللَّهِ لَأَظُنُّ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ سَيُدَالُونَ مِنْكُمْ

بِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَى بَاطِلِهِمْ

وَ تَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ

وَ بِمَعْصِيَتِكُمْ إِمَامَكُمْ فِي الْحَقِّ

وَ طَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ فِي الْبَاطِلِ

وَ بِأَدَائِهِمُ الْأَمَانَةَ إِلَى صَاحِبِهِمْ وَ خِيَانَتِكُمْ

وَ بِصَلَاحِهِمْ فِي بِلَادِهِمْ وَ فَسَادِكُمْ

فَلَوِ ائْتَمَنْتُ أَحَدَكُمْ عَلَى قَعْبٍ

لَخَشِيتُ أَنْ يَذْهَبَ بِعِلَاقَتِهِ

اللَّهُمَّ إِنِّي قَدْ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِي

وَ سَئِمْتُهُمْ وَ سَئِمُونِي

فَأَبْدِلْنِي بِهِمْ خَيْراً مِنْهُمْ

وَ أَبْدِلْهُمْ بِي شَرّاً مِنِّي

اللَّهُمَّ مُثْ قُلُوبَهُمْ كَمَا يُمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ

أَمَا وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ لِي بِكُمْ أَلْفَ فَارِسٍ مِنْ بَنِي فِرَاسِ ابْنِ غَنْمٍ

هُنَالِكَ لَوْ دَعَوْتِ أَتَاكِ مِنْهُمْ فَوَارِسُ مِثْلُ أَرْمِيَةِ الْحَمِيمِ‏

(ثُمَّ نَزَلَ ( عليه‏السلام )مِنَ الْمِنْبَرِ)

أقول الأرمية جمع رميّ و هو السحاب

و الحميم هاهنا وقت الصيف

و إنما خص الشاعر سحاب الصيف بالذكر

لأنه أشد

جفولا و أسرع خفوفا لأنه لا ماء فيه

و إنما يكون السحاب ثقيل السير لامتلائه بالماء

و ذلك لا يكون في الأكثر إلا زمان الشتاء

و إنما أراد الشاعر وصفهم بالسرعة إذا دعوا و الإغاثة إذا استغيثوا

و الدليل على ذلك قوله

هنالك لو دعوت أتاك منهم‏

***

25- از خطبه هاى آن حضرت عليه السَّلام است، چون اخبار پى در پى به آن جناب مى رسيد كه اصحاب و لشگر معاويه بر شهرها دست يافته اند

و عبيد اللّه بن عبّاس و سعيد ابن نمران كه از جانب آن حضرت بر شهر يمن والى و حاكم بودند پس از غلبه بسر ابن ابى ارطاة بر ايشان در كوفه نزد آن بزرگوار آمدند

(و سبب بيرون آمدن آنها از يمن آن بود كه در صنعاء يكى از شهرهاى يمن گروهى از دوستان عثمان بودند كه براى مصلحتى با حضرت امير بيعت كردند تا وقتى كه مردم عراق با آن حضرت مخالفت نمودند و در مصر محمّد ابن ابى بكر را كشتند، و ظلم و تعدّى اهل شام بسيار شد، ايشان هم فرصت بدست آورده بنام خونخواهى عثمان با عبيد اللّه ابن عبّاس و سعيد ابن نمران مخالفت كردند، چون اين خبر به آن حضرت رسيد نامه اى بايشان نوشت و آنان را تهديد نمود، آنها در جواب نوشتند كه بايستى عبيد اللّه و سعيد را از اين شهر عزل كنى تا ما ترا اطاعت كنيم، و بعد نامه آن حضرت را براى معاويه فرستاده او را از اين قضيّه خبر دادند، معاويه بسر ابن ابى ارطاة را كه مردى فتنه جو و خونريز بود بسوى ايشان فرستاد، و او وقتى وارد صنعاء شد كه عبيد اللّه و سعيد، عبد اللّه ثقفى را جانشين خود قرار داده از آنجا گريخته بسمت كوفه مى آمدند، بسر، عبد اللّه ثقفى را بقتل رسانيد، چون اين دو نفر در كوفه خدمت حضرت رسيدند آن جناب ايشان را ملامت و سرزنش نمود كه چرا با بسر ابن ابى ارطاة نجنگيدند، آنها عذر آوردند باينكه ما توانائى جنگيدن با او را نداشتيم)

حضرت در حالتى كه از تنبلى اصحاب خود از جهاد و مخالفت كردن ايشان با رأى و تدبيرش دلتنگ و آزرده گرديده بود برخاسته بمنبر رفت

و فرمود: (1) نيست در تصرّف من مگر كوفه كه اختيار و قبض و بسط آن در دست من است،

اى كوفه

اگر نباشد مرا جز تو و گرد بادهاى توهم بوزد (فتنه و فساد و نفاق و دوروئى اهل تو انگيخته شود) پس خدا زشت گرداند ترا (خراب و ويران كند كه هيچكس بتو متوجّه نگردد)

و بر سبيل مثال شعر شاعر را خواند:

(لعمر أبيك الخير يا عمرو إنّنى على وضر مّن ذا الإناء قليل)

يعنى اى عمرو سوگند بجان پدر خوب تو كه من رسيده ام به چركى و چربى كمى از اين ظرف طعامى كه باقى مانده است (كنايه از اينكه بهره من از مملكت باين پستى و كمى شده است)

(2) پس از آن فرمود: بمن خبر رسيده كه بسر (بامر معاويه با لشگر بسيار) وارد يمن گرديده،

سوگند بخدا من گمان ميكنم بهمين زودى ايشان بر شما مسلّط ميشوند و صاحب دولت گردند

براى اجتماع و يگانگى كه در راه باطلشان دارند

و تفرقه و پراكندگى كه شما از راه حقّ خود داريد،

و براى اينكه شما در راه حقّ از امام و پيشواى خود نافرمانى مى كنيد

و آنان در راه باطل از پيشواى خودشان پيروى مى نمايند،

و آنها امانت او را اداء ميكنند و شما خيانت مى نماييد (بيعت و پيمان آنها پايدار است و شما پيمان خود را مى شكنيد)

و براى اصلاحى كه آنها در شهرهاى خودشان مى نمايند (با يكديگر الفت و دوستى و يگانگى دارند) و فساد شما (كه با يكديگر بغض و حسد و نفاق و دوروئى و جدائى داريد، و اين سبب مغلوبيّت و شكست هر قومى است)

(3) پس (من شما را آنقدر خيانتكار مى دانم كه) اگر يكى از شما را بر قدح چوبى بگمارم

مى ترسم بند و جنگك آنرا (كه به پالان شتر آويزان ميكنند) ببرد.

(4) بار خدايا من از ايشان (اهل كوفه) بيزار و دلتنگ شده ام و ايشان هم از من ملول و سير گشته اند،

پس بهتر از اينان را بمن عطاء كن

و بجاى من شرّى را بآنها عوض ده،

(5) بار خدايا دلهاى ايشان را (از عذاب و ترس) آب كن مانند نمك در آب

(اى اهل كوفه) (6) آگاه باشيد بخدا سوگند دوست داشتم بجاى شما هزار سوار از فرزندان فراس ابن غنم (كه به غيرت و شجاعت و همراهى مشهور بودند) براى من بود

(در اينجا در تعريف فرزندان فراس بر سبيل مثال اين شعر شاعر را خواند:)

هنالك لو دعوت أتاك منهم فوارس مثل أرمية الحميم

يعنى اى امّ زنباع (امّ زنباع كنيه زنى است) جاى نصرت و يارى اگر ايشان (بنى تميم) را بخوانى سوارانى از آنها مانند ابرهاى تابستان بسوى تو مى آيند.

پس از آن حضرت از منبر فرود آمد.

(سيّد رضىّ فرمايد:) مى گويم: أرمية جمع رمّى و معنى آن ابر است،

و حميم در اينجا فصل تابستان است،

و اينكه شاعر ابر تابستان را ذكر نموده

براى آنست كه ابر تابستان چون آب ندارد و تند رو است

و ابرى كه پر از آب باشد آهسته مى رود

و چنين ابرى غالبا در زمستان مى آيد.

و شاعر حميّت آن جماعت را وصف نموده باينكه چون ايشان را براى نصرت و يارى كردن بطلبند آنها دعوت را فورا اجابت كرده براى همراهى و كمك حاضرند،

و دليل بر اين همان قول شاعر در اين شعر است.

***

از خطبه هاي حضرت پيش از حرکت به نهروان فرمود

(26) (و من خطبة له ( عليه‏السلام ))

إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً (( صلى‏الله‏عليه‏وآله )) نَذِيراً لِلْعَالَمِينَ

وَ أَمِيناً عَلَى التَّنْزِيلِ

وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَى شَرِّ دِينٍ وَ فِي شَرِّ دَارٍ

مُنِيخُونَ بَيْنَ حِجَارَةٍ خُشْنٍ

وَ حَيَّاتٍ صُمٍّ

تَشْرَبُونَ الْكَدِرَ

وَ تَأْكُلُونَ الْجَشْبَ

وَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ

وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَكُمْ

الْأَصْنَامُ فِيكُمْ مَنْصُوبَةٌ

وَ الْآثَامُ بِكُمْ مَعْصُوبَةٌ

و منها

فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِينٌ إِلَّا أَهْلُ بَيْتِي

فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ

وَ أَغْضَيْتُ عَلَى الْقَذَى

وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجَا

وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ الْكَظَمِ

وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ

و منها وَ لَمْ يُبَايِعْ حَتَّى شَرَطَ أَنْ يُؤْتِيَهُ عَلَى الْبَيْعَةِ ثَمَناً

فَلَا ظَفِرَتْ يَدُ الْبَائِعِ

وَ خَزِيَتْ أَمَانَةُ الْمُبْتَاعِ

فَخُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا

وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا

فَقَدْ شَبَّ لَظَاهَا

وَ عَلَا سَنَاهَا

وَ اسْتَشْعِرُوا الصَّبْرَ

فَإِنَّهُ أَدْعَى إِلَى النَّصْرِ

***

26- از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است (كه پيش از حركت بنهروان فرموده):

قسمت أول خطبه

(1) بتحقيق خداوند متعال فرستاد حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله را در حالتى كه ترساننده بود جهانيان را از عذاب الهىّ

و امين بود بر آنچه باو نازل مى شد،

و شما اى گروه عرب در آن هنگام پيرو بدترين كيش بوديد (كه شرك و بت پرستى بود) و در بدترين جايگاه (حجاز) بسر مى برديد (كه قحطى و فتنه و فساد در آنجا بسيار بود)

در زمينهاى سنگلاخ

و ميان مارهاى پر زهرى كه از آوازها نمى رميدند مانند اينكه كر بودند اقامت داشتيد،

(2) آب لجن سياه را مى آشاميديد،

و غذاى خشن (مانند آرد جو پر سبوس و آرد، هسته خرما و سوسمار) مى خورديد،

و خون يكديگر را مى ريختيد،

و از خويشاوندان دورى مى كرديد (بر اثر سختى معيشت و بدى اخلاق رعايت صله رحم نمى نموديد)

(3) بتها در ميان شما نصب شده بود (ساخته دست خود را پرستش مى نموديد)

و از گناهان اجتناب و دورى نمى كرديد (پس بسبب وجود مقدَّس حضرت رسول اكرم از آن زندگانى بد و فساد عقيده و همه گرفتاريها نجات يافتيد و در ميان مردم دنيا به سيادت و بزرگى مشهور شديد، اكنون آيا سزاوار است كه بر خليفه بحقّ و جانشين آن بزرگوار ياغى شده او را نافرمانى كنيد).

(4) و قسمتى از اين خطبه است (كه پيشآمد خود را بعد از وفات حضرت رسول اكرم بطور اجمال بيان مى فرمايد: چون مخالفين خلافت را كه حقّ من بود غصب كردند):

پس (در كار خويش) انديشه كرده ديدم در آن هنگام بغير از اهل بيت خود (بنى هاشم) ياورى ندارم

(و ايشان هم نمى توانستند با آن همه مخالفين ستيزه كنند، لذا) راضى نشدم كه آنها كشته شوند،

(5) و چشمى كه خاشاك در آن رفته بود بهم نهادم

و با اينكه استخوان گلويم را گرفته بود آشاميدم،

و بر گرفتگى راه نفس (از بسيارى غمّ و اندوه) و بر چيزهاى تلخ تر از طعم علقم (كه گياهى است بسيار تلخ) شكيبائى نمودم.

(6) و قسمتى دوم از اين خطبه است

(كه طريقه بيعت كردن عمرو ابن عاص با معاويه را بيان مى فرمايد، و مختصر اين قضيّه آنكه پس از فراغت از جنگ جمل حضرت به كوفه تشريف آورد و در آنجا به معاويه نامه اى نوشت و در آن از او بيعت خواست و آنرا بوسيله جرير ابن عبد اللّه بجلّى فرستاد، چون جرير وارد شام شد نامه را به معاويه داد، پس از آنكه معاويه نامه را خواند در انديشه فرو رفت و جرير را براى گرفتن پاسخ معطّل نگاه داشت و گروهى از مردم شام را طلبيد و راجع به خونخواهى عثمان با آنها سخن گفت، ايشان با رأى او موافقت نموده براى نصرت و ياريش خود را آماده نشان دادند، بعد از آن با برادرش عتبة ابن ابى سفيان در اين باب مشورت كرد، عتبه گفت: عمرو ابن عاص را در اين كار بكمك بطلب، زيرا تو

بفتنه انگيزى و رأى و تدبير او آگاهى، پس نامه اى بعمرو ابن عاص نوشت و در آن به كمالات او را بستود و به نصرت و يارى خويش و خونخواهى عثمان دعوتش نمود، عمرو در پاسخ او نوشت: نامه ترا خوانده مقصودت را فهميدم، بدان كه من حاضر نيستم از دين اسلام خارج شده به ضلالت و گمراهى و متابعت تو رو آورم و بروى علىّ ابن ابى طالب با آن همه فضائل و منزلت و شجاعت شمشير كشم، اى معاويه تو به مردن عثمان از حكومت شام معزول گشتى و بوسيله خونخواهى از او مى خواهى خلافت را براى خود بدست آورى و باين حيله مانند منى را نمى توان فريب داد كه در راه تو از دين گذشته جانبازى نمايم، معاويه چون نامه او را خواند دانست كه بدون رشوه نمى توان راضيش نمود، و مى دانست كه او خواهان حكومت مصر است، وعده حكومت مصر را باو داد، عمرو هم دنيا را بر آخرت اختيار كرده به معاويه پيوست، لذا حضرت مى فرمايد): عمرو به معاويه بيعت نكرد تا اينكه شرط كرد ثمن و بهايى (حكومت مصر را) در مقابل آن باو بدهد،

پس دست فروشنده (دين بثمن دنيا) بركت نيابد،

و عهد و پيمان خريدار (معاويه) سبب رسوايى او گردد،

(7) پس (اكنون كه عمرو به معاويه پيوست) براى جنگ آماده شويد

و لوازم آنرا فراهم كنيد

كه آتش كار زار افروخته

و روشنائى آن بلند شد،

(8) و شكيبائى را شعار خود قرار دهيد (در جنگ پايدارى كنيد و صدمات آنرا متحمّل شويد)

كه مهمّترين راه رسيدن بفتح و فيروزى و غلبه بر دشمن شكيبائى است.

***

از خطبه هاي حضرت در اواخر عمر عزيزش

(27) (و من خطبة له ( عليه‏السلام ))

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ

فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِيَائِهِ

وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِينَةُ

وَ جُنَّتُهُ الْوَثِيقَةُ

فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ

أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ

وَ شَمْلَةَ الْبَلَاءُ

وَ دُيِّثَ بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ

وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ

وَ أُدِيلَ الْحَقُّ مِنْهُ

بِتَضْيِيعِ الْجِهَادِ وَ سِيمَ الْخَسْفُ وَ مُنِعَ الْنِّصْفُ

أَلَا وَ إِنِّي قَدْ دَعَوْتُكُمْ إِلَى قِتَالِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَيْلًا وَ نَهَاراً وَ سِرّاً وَ إِعْلَاناً

وَ قُلْتُ لَكُمُ اغْزُوهُمْ قَبْلَ أَنْ يَغْزُوكُمْ

فَوَاللَّهِ مَا

غُزِيَ قَوْمٌ قَطُّ فِي عُقْرِ دَارِهِمْ إِلَّا ذَلُّوا

فَتَوَاكَلْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ حَتَّى شُنَّتْ عَلَيْكُمُ الْغَارَاتُ وَ مُلِكَتْ عَلَيْكُمُ الْأَوْطَانُ

وَ هَذَا أَخُو غَامِدٍ وَ قَدْ وَرَدَتْ خَيْلُهُ الْأَنْبَارَ

وَ قَدْ قَتَلَ حَسَّانَ بْنَ حَسَّانَ الْبَكْرِيَّ وَ أَزَالَ خَيْلَكُمْ عَنْ مَسَالِحِهَا

وَ لَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ كَانَ يَدْخُلُ عَلَى الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ وَ الْأُخْرَى الْمُعَاهِدَةِ

فَيَنْتَزِعُ حِجْلَهَا وَ قُلْبَهَا

وَ قَلَائِدَهَا وَ رِعَاثَهَا

مَا تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلَّا بِالِاسْتِرْجَاعِ وَ الِاسْتِرْحَامِ

ثُمَّ انْصَرَفُوا وَافِرِينَ

مَا نَالَ رَجُلًا مِنْهُمْ كَلْمٌ وَ لَا أُرِيقَ لَهُمْ دَمٌ

فَلَوْ أَنَّ امْرَأً مُسْلِماً مَاتَ مِنْ بَعْدِ هَذَا أَسَفاً مَا كَانَ بِهِ مَلُوماً

بَلْ كَانَ بِهِ عِنْدِي جَدِيراً

فَيَا عَجَباً عَجَباً وَ اللَّهِ يُمِيتُ الْقَلْبَ وَ يَجْلِبُ الْهَمَّ اجْتِمَاعُ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ عَلَى بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقُكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ

فَقُبْحاً لَكُمْ وَ تَرَحاً

حِينَ صِرْتُمْ غَرَضاً يُرْمَى

يُغَارُ عَلَيْكُمْ وَ لَا تُغِيرُونَ

وَ تُغْزَوْنَ وَ لَا تَغْزُونَ

وَ يُعْصَى اللَّهُ وَ تَرْضَوْنَ

فَإِذَا أَمَرْتُكُمْ بِالسَّيْرِ إِلَيْهِمْ فِي أَيَّامِ الْحَرِّ

قُلْتُمْ هَذِهِ حَمَارَّةُ الْقَيْظِ أَمْهِلْنَا يُسَبِّخْ عَنَّا الْحَرُّ

وَ إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِالسَّيْرِ إِلَيْهِمْ فِي الشِّتَاءِ قُلْتُمْ هَذِهِ صَبَارَّةُ الْقُرِّ

أَمْهِلْنَا يَنْسَلِخْ عَنَّا الْبَرْدُ

كُلُّ هَذَا فِرَاراً مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ

فَإِذَا كُنْتُمْ مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ تَفِرُّونَ

فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ مِنَ السَّيْفِ أَفَرُّ

يَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ

حُلُومُ‏

الْأَطْفَالِ

وَ عُقُولُ رَبَّاتِ الْحِجَالِ

لَوَدِدْتُ أَنِّي لَمْ أَرَكُمْ وَ لَمْ أَعْرِفْكُمْ

مَعْرِفَةٌ وَ اللَّهِ جَرَّتْ نَدَماً وَ أَعْقَبَتْ سَدَماً

قَاتَلَكُمُ اللَّهُ لَقَدْ مَلَأْتُمْ قَلْبِي قَيْحاً

وَ شَحَنْتُمْ صَدْرِي غَيْظاً

وَ جَرَّعْتُمُونِي نُغَبَ التَّهْمَامِ أَنْفَاساً

وَ أَفْسَدْتُمْ عَلَيَّ رَأْيِي بِالْعِصْيَانِ وَ الْخِذْلَانِ

حَتَّى قَالَتْ قُرَيْشٌ إِنَّ ابْنَ أَبِي طَالِبٍ رَجُلٌ شُجَاعٌ

وَ لَكِنْ لَا عِلْمَ لَهُ بِالْحَرْبِ

لِلَّهِ أَبُوهُمْ

وَ هَلْ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَشَدُّ لَهَا مِرَاساً

وَ أَقْدَمُ فِيهَا مَقَاماً مِنِّي

لَقَدْ نَهَضْتُ فِيهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِينَ

وَ هَا أَنَا ذَا قَدْ ذَرَّفْتُ عَلَى السِّتِّينَ

وَ لَكِنْ لَا رَأْيَ لِمَنْ لَا يُطَاعُ

***

27- از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است (كه در اواخر عمر شريفش فرموده و اصحاب خود را از جهاد نكردن با معاويه توبيخ و سرزنش مى نمايد):

(1) پس از ستايش خداوند و درود بر رسول اكرم، جهاد (كارزار با مخالفين دين) درى است از درهاى بهشت

كه خداوند آنرا بر وى خواصّ دوستان خود گشوده،

و لباس تقوى و پرهيزكارى است (اهل تقوى را از شرّ مخالفين حفظ ميكند مانند لباس سرما و گرما را) و زره محكم حقّ تعالى

و سپر قوىّ اوست (براى نگاه دارى اهل تقوى از اسلحه دشمنان)

(2) پس هر كه از آن دورى كرده آنرا ترك كند

خداوند جامه ذلّت و خوارى و رداى بلاء و گرفتارى باو مى پوشاند

و بر اثر اين حقارت و پستى زبون و بيچاره ميشود،

و چون خداوند رحمت خود را از دل او برداشته به بى خردى مبتلى گردد (در كار خويش حيران و سرگردان ماند)

و بسبب نرفتن جهاد و اهميّت ندادن باين امر مهمّ از راه حقّ دور شده در راه باطل قدم مى گذارد و به نكبت و بيچارگى گرفتار گرديده، از عدل و انصاف محروم ميشود (ستمكار بر او تسلّط پيدا نموده با او به بى انصافى رفتار خواهد كرد).

(3) آگاه باشيد من شما را به جنگيدن (معاويه و تابعين او) شب و روز و نهان و آشكار دعوت نموده

گفتم پيش از آنكه آنها بجنگ شما بيايند شما به جنگشان برويد،

(4) سوگند بخدا هرگز با قومى در ميان خانه (ديار) ايشان جنگ نشده مگر آنكه ذليل و مغلوب گشته اند،

پس شما وظيفه خود را بيكديگر حواله نموديد (هر يك از شما توقّع داشته ديگرى به وظيفه خود عمل كند) و همديگر را خوار مى ساختيد تا اينكه (دشمن غلبه پيدا نمود و) از هر طرف اموال شما غارت گرديد و ديار شما از تصرّفتان بيرون رفت،

(5) و اين برادر غامد (سفيان ابن عوف از قبيله بنى غامد) است كه (بامر معاويه) با سواران خود بشهر انبار (يكى از شهرهاى قديم عراق و واقع در سمت شرقّى فرات) وارد گرديده،

و حسّان ابن حسّان بكرى (والى و حاكم آنجا) را كشت و سواران شما را از حدود آن شهر دور گردانيد،

(6) و بمن خبر رسيده كه يكى از لشگريان ايشان بر يك زن مسلمان و يك زن كافره ذميّه داخل مى شده

و خلخال و دست بند و گردن بندها و گوشواره هاى او را مى كنده،

و آن زن نمى توانسته از او ممانعت كند مگر آنكه صدا به گريه و زارى بلند نموده از خويشان خود كمك بطلبد،

(7) پس دشمنان (از اين كارزار) با غنيمت و دارائى بسيار باز گشتند

در صورتيكه بيك نفر از آنها زخمى نرسيد و خونى از آنها ريخته نشد،

(8) اگر مرد مسلمانى از شنيدن اين واقعه از حزن و اندوه بميرد، بر او ملامت نيست،

بلكه به نزد من هم به مردن سزاوار است،

(9) اى بسا جاى حيرت و شگفتى است سوگند بخدا اجتماع ايشان (معاويه و همراهان او) بر كار نادرست خودشان و تفرقه و اختلاف شما از كار حقّ و درست خودتان دل را مى ميراند و غمّ و اندوه را جلب مى نمايد،

پس روهاى شما زشت و دلهاى تان غمين گردد

هنگاميكه در آماج تير آنها قرار گرفته ايد: (دشمن بسوى شما تير مى اندازد و شما از روى بى حميّتى و تفرقه و اختلافى كه داريد سينه خود را هدف قرار داده خاموش نشسته ايد)

مال شما را بيغما مى برند و شما غارت نمى كنيد،

و با شما جنگ ميكنند و شما جنگ نمى نمائيد،

و خداوند را معصيت ميكنند و شما راضى هستيد،

(10) وقتى كه بشما در ايّام تابستان امر كردم كه بجنگ ايشان برويد

گفتيد اكنون هوا گرم است ما را مهلت ده تا سورت گرما شكسته شود،

و چون در ايّام زمستان شما را بجنگ با آنها امر كردم گفتيد در اين روزها هوا بسيار سرد است

بما مهلت ده چندان كه سرما برطرف گردد،

شما كه اين همه عذر و بهانه از جهت فرار از گرما و سرما مى آوريد

پس سوگند بخدا (در ميدان جنگ) از شمشير زودتر فرار خواهيد نمود،

(11) اى نامردهايى كه آثار مردانگى در شما نيست،

واى كسانيكه عقل شما مانند عقل بچّه ها و زنهاى تازه به حجله رفته است،

اى كاش من شما را نمى ديدم و نمى شناختم

كه سوگند بخدا نتيجه شناختن

شما پشيمانى و غمّ و اندوه مى باشد،

(12) خدا شما را بكشد كه دل مرا بسيار چركين كرده

سينه ام را از خشم آكنديد،

و در هر نفس پى در پى غمّ و اندوه بمن خورانديد،

(13) و بسبب نافرمانى و بى اعتنائى بمن رأى و تدبيرم را فاسد و تباه ساختيد

تا اينكه قريش گفتند پسر ابى طالب مرد دليرى است،

و ليكن علم جنگ كردن ندارد،

خدا پدرانشان را بيامرزد (كه در گفتار خود فكر و تأمّل نكردند)

آيا هيچيك از آنان ممارست و جدّيت مرا در جنگ داشته

و پيش قدمى و ايستادگى او بيشتر از من بوده

(14) هنوز بسنّ بيست سالگى نرسيده بودم كه آماده جنگ گرديدم

و اكنون زياده از شصت سال از عمرم مى گذرد (كه هميشه رأى و تدبير من در جنگها صائب بوده)

و ليكن رأى تدبير ندارد كسيكه فرمانش را نمى برند و پيروى از احكامش نمى نمايند.

***

از خطبه هاي حضرت در بي اعتمادي به دنيا و مهيا شدن براي آخرت

(28) (و من خطبة له ( عليه‏السلام ))

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْيَا قَدْ أَدْبَرَتْ

وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ

وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلَاعٍ

أَلَا وَ إِنَّ الْيَوْمَ الْمِضْمَارُ

وَ غَداً السِّبَاقُ

وَ السَّبْقَةُ الْجَنَّةُ

وَ الْغَايَةُ النَّارُ

أَ فَلَا تَائِبٌ مِنْ خَطِيئَتِهِ قَبْلَ مَنِيَّتِهِ

أَ لَا عَامِلٌ لِنَفْسِهِ قَبْلَ يَوْمِ بُؤْسِهِ

أَلَا وَ إِنَّكُمْ فِي أَيَّامِ أَمَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ

فَمَنْ عَمِلَ فِي أَيَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ

فَقَدْ نَفَعَهُ عَمَلُهُ

وَ لَمْ يَضْرُرْهُ أَجَلُهُ

وَ مَنْ قَصَّرَ فِي أَيَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ

فَقَدْ خَسِرَ عَمَلُهُ

وَ ضَرَّهُ أَجَلُهُ

أَلَا فَاعْمَلُوا فِي الرَّغْبَةِ

كَمَا تَعْمَلُونَ فِي الرَّهْبَةِ

أَلَا وَ إِنِّي لَمْ أَرَ كَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا

وَ لَا كَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا

أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ لَا يَنْفَعُهُ الْحَقُّ يَضُرُّهُ الْبَاطِلُ

وَ مَنْ لَا يَسْتَقِيمُ بِهِ الْهُدَى

يَجُرُّ بِهِ الضَّلَالُ إِلَى الرَّدَى

أَلَا وَ إِنَّكُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ

وَ دُلِلْتُمْ عَلَى الزَّادِ

وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ‏

عَلَيْكُمُ

اتِّبَاعُ الْهَوَى

وَ طُولُ الْأَمَلِ

فَتَزَوَّدُوا فِي الدُّنْيَا مِنَ الدُّنْيَا مَا تَحْرُزُونَ بِهِ أَنْفُسَكُمْ غَداً

أقول

إنه لو كان كلام يأخذ بالأعناق إلى الزهد في الدنيا

و يضطر إلى عمل الآخرة

لكان هذا الكلام

و كفى به قاطعا لعلائق الآمال

و قادحا زناد الاتعاظ و الازدجار

و من أعجبه قوله (( عليه‏السلام ))

ألا و إن اليوم المضمار و غدا السباق

و السبقة الجنة و الغاية النار

فإن فيه مع فخامة اللفظ

و عظم قدر المعنى

و صادق التمثيل

و واقع التشبيه

سرا عجيبا

و معنى لطيفا

و هو قوله ( عليه‏السلام ) و السبقة الجنة و الغاية النار

فخالف بين اللفظين لاختلاف المعنيين

و لم يقل السبقة النار

كما قال السبقة الجنة

لأن الاستباق إنما يكون إلى أمر محبوب

و غرض مطلوب

و هذه صفة الجنة و ليس هذا المعنى موجودا في النار

(نعوذ بالله منها)

فلم يجز أن يقول و السبقة النار

بل قال و الغاية النار

لأن الغاية قد ينتهي إليها من لا يسره الانتهاء إليها

و من يسره ذلك فصلح أن يعبر بها عن الأمرين معا

فهي في هذا الموضع كالمصير و المال

قال الله تعالى قُلْ تَمَتَّعُوا

فَإِنَّ مَصِيرَكُمْ إِلَى النَّارِ

و لا يجوز في هذا الموضع أن يقال فإن سبْقتكم (بسكون الباء) إلى النار

فتأمل ذلك

فباطنه عجيب

و غوره بعيد لطيف

و كذلك أكثر كلامه (( عليه‏السلام ))

و في بعض النسخ و قد جاء في رواية أخرى و السُّبْقة الجنة (بضم السين)

و السبقة عندهم اسم لما يجعل للسابق

إذا سبق من مال أو عرض

و المعنيان متقاربان

لأن ذلك لا يكون جزاء على فعل الأمر المذموم

و إنما يكون جزاء على فعل الأمر المحمود

***

28- از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است (كه در بى اعتمادى بدنيا و مهيّا شدن براى آخرت مى فرمايد:)

(1) پس از ستايش حضرت بارى و درود بر پيغمبر اكرم، بتحقيق دنيا پشت كرده

و به مفارقت و جدائى (شما را از چيزهائى كه بآن علاقه داريد) آگاه مى نمايد،

و آخرت نزديك و آشكار شده است (دنيا براى هر كس در گذر است و آخرت كه به مردن تحقّق پيدا ميكند آمدنى است، پس به دنياى فانى نبايد دل بست و براى رفتن به جايگاه هميشگى بايستى آماده گرديد)

(2) آگاه باشيد امروز (مدّتى كه از عمر باقى مانده بر اثر انجام كارهاى نيكو و رسيدن به اخلاق پسنديده) روز مضمار و روز مهيّا شدن است (كه از لذّات دنيوىّ بايد چشم پوشيد)

و فردا (آخرت) روز پيشى گرفتن است (مضمار مدّتى را گويند كه اسبها را براى روز مسابقه و اسب دوانى تربيت ميكنند باين طريق كه مدّتى بر عليق اسب مى افزايند تا خوب فربه و پر زور گردد، پس از آن مدّتى تدريجا آنچه بر عليق افزوده اند كم ميكنند تا بقرار عادى برسد و اسب از خامى بيرون آيد و براى روز مسابقه حاضر باشد)

و پيشى گرفتن (برنده مسابقه) بهشت است،

و پايان (عقب مانده) آتش است (هر كه در اين مدّت مضمار خود را به اعمال صالحه و اخلاق پسنديده رياضت داد و تربيت نمود، فردا در آن ميدان امتحان سبقت گيرد و بهشت را بربايد، و هر كه در آن كوتاهى نمود و غفلت ورزيد فردا خوار و شرمسار گرديده در آتش داخل شود)

(3) پس آيا نيست كسيكه پيش از رسيدن مرگش از گناه خود توبه كند

و آيا نيست كسيكه پيش از

رسيدن روز بد بختى خود براى نجات خويشتن (از عذاب الهىّ) چاره اى نمايد (كردار نيكوئى بجا آورد كه در آن روز هيچ چيز باعث نجات نمى شود مگر اعمال صالحه)

(4) آگاه باشيد، شما در ايّام اميد و آرزو هستيد (به بقاى حيات و استمرار زندگانى) كه از پى آن مرگ است (كه بى خبر مى رسد)

پس كسيكه در روزهاى اميد و آرزوى خود پيش از رسيدن اجلش كار كرد (خلق را يارى و خداوند را بندگى نمود)

عملش او را نفع بخشيده

مرگش زيانى وارد نياورد،

و كسيكه در آن ايّام پيش از رسيدن اجل كوتاهى كرد (نه با بندگان يارى و نه خداوند را بندگى نمود)

كارش زار است

و از مرگ زيان خواهد برد (زيرا پشيمانى از تقصير در خدمت خلق و بندگى خالق در وقت مردن سودى ندارد و بدين جهت در نتيجه زيان خواهد برد (زيرا پشيمانى از تقصير

در خدمت خلق و عبادت خالق بكوشيد) در وقت راحتى و ايمنى (موقعى كه دستتان مى رسد)

همانطور كه كار مى كنيد در وقتى كه خوف و ترس بر شما مسلّط ميشود (چون هر وقت بشر محتاج و مضطرّ گردد با خلوص و علاقه تمام بجلب رضاى خالق مى كوشد، لذا حضرت دستور مى دهد كه در موقع خوشى و ايمنى كه كمتر يادى از خداوند مى نماييد از آن غافل نباشيد كه باعث پشيمانى است)

(6) آگاه باشيد، من نعمتى مانند بهشت نديده ام كه خواهان آن در خواب غفلت باشد،

و نه عذابى را مانند آتش كه گريزان از آن در خواب بيهوشى باشد (شگفتى از مردمانى است كه از بزرگترين نعمتها كه بهشت باشد غافل مانده اند و حال آنكه براى كوچكترين صرفه اى كوشش ميكنند، و از احتراز و دورى از چنين آتش باين بزرگى بى پروا هستند در صورتيكه از ترس ضرر بسيار اندك وسيله زياد بر مى انگيزند)

(7) آگاه باشيد هر كه از حقّ نفع نبرد، زيان باطل حتما باو مى رسد،

و هر كه را هدايت براه راست نياورد،

ضلالت و گمراهى او را به هلاكت و بيچارگى مى كشاند،

(8) آگاه باشيد، شما مأمور شده ايد (چاره نداريد مگر) به كوچ كردن (رفتن از اين سرا به سراى باقى)

و دلالت شده ايد به توشه برداشتن (در قرآن كريم س 2 ى 197 مى فرمايد: تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى يعنى در سفر توشه برداريد و بهترين توشه پرهيزكارى است)

(9) و دو چيز است ترسناكترين چيزيكه بر شما از آن بيم دارم

يكى متابعت هواى نفس (كه حقائق را پيش چشم شما مى پوشاند)

و ديگرى طول امل و آرزو است (كه شما را از تهيه زاد و توشه آخرت غافل گرداند)

پس در دنيا تهيه توشه نمائيد چيزى را (از خدمت بخلق و بندگى خالق) كه فرداى قيامت خود را (از عذاب ابدى) بآن حفظ كنيد.

(سيّد رضىّ فرمايد:) مى گويم:

اگر باشد كلامى كه مردم را بزهد و بى رغبتى در دنيا و كارهاى نيكوئى كه بكار آخرت آيد وادار نمايد

هر آينه همين كلام حضرت است

و بس كه مردم را از آمال و آرزوهائى كه علاقه فراوانى بآن دارند منصرف مى نمايد،

و شعله هاى پند و منع از عصيان و نافرمانى از خدا و رسول را مى افروزد،

و شگفت سخن

آن حضرت اينست كه مى فرمايد:

أَلا و إِنَّ الْيَوْمَ الْمِضْمارُ وَ غَداً السِّباقُ

وَ السَّبْقَةُ الجَنَّةُ وَ الْغايَةُ النَّارُ

زيرا در اين كلام با وجود عظمت لفظ

و بزرگى معنى

و با تمثيل و تشبيهى كه مطابق واقع و نفس الأمر است

رازى شگفت

و معنايى لطيف است

كه فرموده: و السَّبقة الجنّة و الغاية النّار

پس براى اختلاف دو معنى دو جور لفظ بيان كرده يعنى لفظ السّبقة را براى بهشت و لفظ الغاية را براى آتش بيان نموده

و نفرموده: و السّبقة النّار

چنانكه فرموده: و السّبقة الجنّة

زيرا لفظ استباق و پيشى گرفتن براى امر محبوب

و مقصود مطلوب مى باشد

كه صفت بهشت است و اين معنى در آتش موجود نيست

«كه از آن آتش پناه بخدا مى بريم»

پس جائز نبوده كه بفرمايد: و السّبقة النّار،

بلكه فرموده: و الغاية النّار

زيرا غايت براى كسيكه بدانجا منتهى مى گردد گاهى شادى نمى آورد

و گاهى مسرور مى گرداند پس تعبير از اين دو لفظ براى هر دو معنى صلاحيّت دارد،

و اين كلمه غايت در اينجا مانند كلمه مصير و مآل است

كه خداوند متعال فرموده (در قرآن كريم س 14 ى 30) قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِيرَكُمْ إِلَى النَّارِ يعنى بگو از كارهاى ناشايسته لذّت ببريد پس پايان كار شما به آتش است.

و جائز نيست در اين موضع گفته شود: فإنّ سبقتكم إلى النّار

پس در اين گفتار تأمّل و انديشه كن

كه باطن آن شگفت آور

و ژرفى آن دور است،

و بيشتر سخنان آن حضرت چنين است،

و در بعضى از نسخ است كه در روايت ديگرى سبقة بضمّ سين وارد شده

و سبقة بضمّ سين نزد عرب اسم مال يا متاعى است كه جائزه داده ميشود به سبقت گيرنده وقتى كه پيشى مى گيرد،

و معنى سبقة بفتح و بضمّ سين بهم نزديكست،

زيرا سبقة بضمّ سين جزاى كار امر مذموم و نكوهيده نيست،

بلكه پاداش كارى است كه بر امر محبوب و پسنديده باشد.

***

از خطبه هاي آن حضرت در توبيخ و سرزنش اصحاب خود

(29) (و من خطبة له ( عليه‏السلام ))

أَيُّهَا النَّاسُ الْمُجْتَمِعَةُ أَبْدَانُهُمْ الْمُخْتَلِفَةُ أَهْوَاؤُهُمْ

كَلَامُكُمْ يُوهِي الصُّمَّ الصِّلَابَ

وَ فِعْلُكُمْ يُطْمِعُ فِيكُمُ الْأَعْدَاءَ

تَقُولُونَ فِي الْمَجَالِسِ كَيْتَ وَ كَيْتَ

فَإِذَا جَاءَ الْقِتَالُ قُلْتُمْ حِيدِي‏

حَيَادِ

مَا عَزَّتْ دَعْوَةُ مَنْ دَعَاكُمْ

وَ لَا اسْتَرَاحَ قَلْبُ مَنْ قَاسَاكُمْ

أَعَالِيلُ بِأَضَالِيلَ

دِفَاعَ ذِي الدَّيْنِ الْمَطُولِ

لَا يَمْنَعُ الضَّيْمَ الذَّلِيلُ

وَ لَا يُدْرَكُ الْحَقُّ إِلَّا بِالْجِدِّ

أَيَّ دَارٍ بَعْدَ دَارِكُمْ تَمْنَعُونَ

وَ مَعَ أَيِّ إِمَامٍ بَعْدِي تُقَاتِلُونَ

الْمَغْرُورُ وَ اللَّهِ مَنْ غَرَرْتُمُوهُ

وَ مَنْ فَازَ بِكُمْ فَقَدْ فَازَ وَ اللَّهِ بِالسَّهْمِ الْأَخْيَبِ

وَ مَنْ رَمَى بِكُمْ فَقَدْ رَمَى بِأَفْوَقَ نَاصِلٍ

أَصْبَحْتُ وَ اللَّهِ لَا أُصَدِّقُ قَوْلَكُمْ

وَ لَا أَطْمَعُ فِي نَصْرِكُمْ

وَ لَا أُوعِدُ الْعَدُوَّ بِكُمْ

مَا بَالُكُمْ

مَا دَوَاؤُكُمْ مَا طِبُّكُمْ

الْقَوْمُ رِجَالٌ أَمْثَالُكُمْ

أَ قَوْلًا بِغَيْرِ عِلْمٍ

وَ غَفْلةً مِنْ غَيْرِ وَرَعٍ

وَ طَمَعاً فِي غَيْرِ حَقٍّ

***

29- از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است (در توبيخ و سرزنش اصحاب خود از جهت مسامحه و سهل انگارى در جنگيدن با دشمن):

(1) اى مردمى كه بدنهايشان جمع و انديشه ها و آرزوهايشان مختلف است،

سخنان شما (لاف و گزافتان) سنگهاى سخت را نرم مى گرداند،

و كار شما (كه در خانه نشسته براى جنگيدن با دشمن حاضر نيستيد) دشمنان را در شما بطمع مى اندازد (كه آنچه داريد بتصرّف در آورده بر شما دست يابند)

(2) در مجالس (كه دور هم نشسته ايد) چنين و چنان مى گوئيد (لاف زده و گزاف بسيار گفته اظهار دليرى و مردانگى مى نماييد)

و چون وقت جنگيدن با دشمن پيش آيد مى گوئيد: حيدى حياد يعنى اى جنگ از ما دور شو (جمله حيدى حياد مثلى است كه عرب در وقت فرار از دشمن به زبان مى آورد)

(3) دعوت كسيكه شما را (به نصرت و يارى خود) خواند پذيرفته نشد (زيرا او را يارى نكرديد)

كسيكه در باره شما زحمت و رنج كشيد دل او راحتى و آسايش نيافت،

عذرها و بهانه ها (ى شما براى نرفتن بجهاد و نجنگيدن با دشمن درست نيست

و سبب) ضلالت و گمراهى است

مانند بدهكارى كه بدهى خود را (بدون عذر) بتأخير اندازد (چون

نمى خواهد وامش را اداء كند بهانه پيش آرد و امروز و فردا گويد، شما هم چون نمى خواهيد بجهاد برويد بهانه هاى نادرست پيش آورده امروز و فردا مى گوئيد و بر اثر اين مسامحه خود را ذليل و خوار مى گردانيد

و) (4) ذليل و ترسنده نمى تواند از ظلم و ستمى (كه بر او وارد ميشود) مانع گردد،

و حقّ (و آسايش براى هيچ قومى) بدست نمى آيد مگر به تلاش و كوشش (پس با اينكه در خانه نشسته بجهاد نمى رويد تا دشمن را مغلوب و سركوب گردانيد آسايش و آسودگى خواستن خطاء است)

(5) كدام خانه (ديارى) را بعد از خانه خود (از تصرّف و خرابى دشمن) باز مى داريد (در موقعى كه شما را از خانهايتان بيرون نمودند)

و با كدام امام و اميرى بعد از من بجهاد مى رويد (كه دشمن را از خود دور نمائيد)

(6) سوگند بخدا فريب خورده كسى است كه شما او را فريب داده ايد (زيرا شما امير خود را به نصرت و يارى وعده داده وقتى كه با دشمن روبرو شد از او پشت گردانيده براى كارزار بهانه پيش آوريد)

و كسيكه بكمك و همراهى شما رستگار شد (به دشمن غلبه پيدا نمود) سوگند بخدا (مانند كسى است كه در تير اندازى با شرط) رستگار شده به تيرى كه (از همه تيرهايى كه براى قمار تعيين شده) بى نصيب تر (پر خسارت تر) است،

و كسيكه بكمك شما تير اندازد (بجانب دشمن و بخواهد از ظلم و تعدّى او جلوگيرى نمايد) پس به تير سر شكسته بى پيكان تير انداخته (و چنين تيرى اگر به نشان هم برسد كارگر نخواهد بود و شما هم اگر به دشمن دست يابيد بر اثر ترس و بيمى كه داريد نمى توانيد از پيش روى او ممانعت نمائيد)

(7) سوگند بخدا صبح كردم در حالتى كه گفتار (عهد و پيمان) شما را باور ننموده

به همراهى شما طمع ندارم،

و دشمن (معاويه و اصحابش) را به مساعدت شما بيم نمى دهم (زيرا بى وفائى و بد قولى شما بر من و دشمن آشكار گرديده است)

(8) چگونه است حال شما (كه هر چه شما را بجنگ با دشمن ترغيب ميكنم سهل انگارى مى نماييد)

چيست داروى درد شما (تا آماده سازم) بچه چيز علاج مى پذيريد (تا چاره كنم)

دشمنان مردمانى هستند مانند شما (چرا شما مانند آنها نيستيد و از آنان بدل خود خوف و ترس راه داده ايد)

(9) آيا مى گوئيد گفتارى را كه نمى دانيد و اعتقاد بآن نداريد (براى رفتن بجهاد با يكديگر مى گوئيد: چنين و چنان خواهيم كرد در صورتيكه اصلا اراده جنگيدن با دشمن نداريد)

و آيا در دورى از معاصى غفلت داريد (پس بيدار شويد)

آيا در غير حقّ طمع داريد (در راه باطل و نافرمانى خدا و رسول و امام بر حقّ سودى تصوّر مى كنيد نه چنين است، بلكه طمع نفع بردن از راه باطل و غفلت در معاصى و گفتار بدون علم و اعتقاد سبب بدبختى و بيچارگى در دنيا و آخرت است).

***

از سخنان حضرت درباره کشتن عثمان

(30) (و من كلام له ( عليه‏السلام )) (في معنى قتل عثمان)

لَوْ أَمَرْتُ بِهِ لَكُنْتُ قَاتِلًا

أَوْ نَهَيْتُ عَنْهُ لَكُنْتُ نَاصِراً

غَيْرَ أَنَّ مَنْ نَصَرَهُ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَقُولَ خَذَلَهُ مَنْ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ

وَ مَنْ خَذَلَهُ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَقُولَ نَصَرَهُ مَنْ هُوَ خَيْرٌ مِنِّي

وَ أَنَا جَامِعٌ لَكُمْ أَمْرَهُ

اسْتَأْثَرَ فَأَسَاءَ الْأَثَرَةَ

وَ جَزِعْتُمْ فَأَسَأْتُمُ الْجَزَعَ

وَ لِلَّهِ حُكْمٌ وَاقِعٌ فِي الْمُسْتَأْثِرِ وَ الْجَازِعِ

***

30- از سخنان آن حضرت عليه السّلام است در باره كشتن عثمان:

(1) اگر به كشتن او امر داده بودم هر آينه كشنده او بودم،

و اگر جلوگيرى كرده بودم هر آينه ياورش بودم (پس كشندگان او در اين باب با من شور نكردند تا آنان را امر يا نهى كرده باشم)

(2) ليكن (مى دانم) كسيكه يارى كرد او را (مروان ابن حكم و جمعى از بنى اميّه) نمى تواند بگويد: من بهترم از كسيكه خوار كرد (يارى ننمود) او را،

و كسيكه خوار كرد او را (گروهى از مهاجرين و انصار) نمى تواند بگويد: يارى نمود او را كسيكه از من بهتر است (غرض حضرت در اينجا نكوهش عثمان است)

(3) پس من اكنون سبب كشته شدن او را (بطور اختصار) براى شما بيان ميكنم:

عثمان خلافت را براى خود اختيار كرد و در آن استبداد بخرج داده خود سرى نمود (بى مشورت و ملاحظه رضاى امّت هر كارى مى خواست انجام مى داد) پس بد كرد كه چنين امرى را اختيار نموده و در آن استبداد بكار برد،

و شما (از ظلم و جور او) بى تابى مى كرديد (شكيبائى نمى نموديد و باين جهت او را بقتل رسانيديد) پس شما هم در اين بيتابى بد كرديد (بايستى صبر مى نموديد تا اين امر به هموارى به اصلاح مى آمد و يا از دور او متفرّق مى شديد تا حقّ به صاحبش بر مى گشت)

(4) و خداى را حكم ثابتست در باره كسيكه استبداد بخرج داده خود سرى نموده و كسيكه در كشتن او بيتابى كرده است (خداوند در روز قيامت ميان ايشان حكم خواهد فرمود و هر يك را باندازه جرم و تقصيرش كيفر خواهد داد).

***