شاهراهِ رسیدن به رحمت الهی

سخن در باب ایمان و حقیقت آن بسیار گفته‌اند. در این مجال به بررسی معنای هجرت و جهاد، و مصادیق آنان پرداخته می‌شود.

خداوند رحمان است و رحیم است و ابواب رحمت خویش را به طرق گوناگون بر بندگانش می‌گشاید تا راه سعادت پیموده، طعم خوش با او بودن را با تمام وجود حس نمایند.
در آیه 218 سوره مبارکه بقره، سه راهکار مهم برای دستیابی به رحمت رحمان آورده شده است:
«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أُوْلَـئِكَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»، «البته كسانى كه ایمان آورده و كسانى كه هجرت نموده و در راه خدا جهاد كرده ‏اند، آنها به رحمت خداوند امیدوارند، و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است».
ایمان به خداوند و دین اسلام، هجرت در راه خدا و جهاد در طریق حق، سه کلیدی است که در این آیه مبارکه به بندگان خداجو ارائه شده است.

سخن در باب ایمان و حقیقت آن بسیار گفته‌اند. در این مجال به بررسی معنای هجرت و جهاد، و مصادیق آنان پرداخته می‌شود.

اسلام و مهاجرت‏
بررسی حوزه معنایی “هجرت” در قرآن حاکی از این امر خواهد بود که اسلام با صراحت به مسلمین دستور می‌دهد، اگر در محیطى به خاطر عواملى نتوانستند آنچه وظیفه دارند انجام دهند، به محیط و منطقه امن دیگرى “هجرت” نمایند، زیرا با وسعت جهان هستى ، ذلت ، امری قابل قبول نخواهد بود.
این دستور روشن است، زیرا اسلام جنبه منطقه‏اى ندارد، و وابسته و محدود به مكان و محیط معینى نیست و علاقه‏ هاى افراطى به محیط تولد و زادگاه و دیگر علائق مختلف از نظر اسلام نمی‌تواند مانع از هجرت مسلمان باشد. همان‌گونه که در صدر اسلام، همه این علاقه‏ها به خاطر حفظ و پیشرفت اسلام بریده شد.
خدا در آیه 56 سوره یوسف بر این نکته تاکید دارد که اگر شما به سراغ تقوا بروید ما نیز رحمت خود را به شما نازل مى ‏كنیم و یوسف در واقع پاداش پاکدامنی و تقوای خود را گرفت و البته سنّت خداوند، رحمت و عزّت بخشى به افراد پاكدامن و باتقواست

در نتیجه هجرت براى حفظ آیین اسلام مبدأ تاریخ مسلمانان مى‏باشد و زیر بناى همه حوادث سیاسى، تبلیغى و اجتماعى مسلمین را تشكیل مى‏ دهد.
روشن است كه “هجرت” حكم مخصوص به زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله نبوده است، بلكه در هر زمان و مكانى اگر همان شرایط پیش آید، مسلمانان موظف به هجرتند. اساساً قرآن هجرت را مایه پیدایش آزادى و آسایش مى‏ داند.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:
“كسى كه براى حفظ آیین خود از سرزمینى به سرزمین دیگر حتى به اندازه یك وجب مهاجرت كند ، استحقاق بهشت مى‏ یابد و یار و همنشین محمد صلی الله علیه و آله و ابراهیم علیه السلام خواهد بود (زیرا این دو پیامبر بزرگ پیشواى مهاجران جهان بودند).

انواع هجرت در اسلام
هجرت از نظر اسلام تنها هجرت مكانى و خارجى نیست، بلكه باید قبل از این هجرت، هجرتى از درون آغاز شود، و آن “هجرت” و ” دورى” از چیزهایى است كه منافات با اصالت و افتخارات انسانى دارد، تا در سایه آن براى هجرت خارجى و مكانى آماده شود و این هجرت لازم است، تا اگر نیازى به هجرت مكانى نداشت، در پرتو این هجرت درونى در صف مهاجران راه خدا در آید.
اصولاً روح هجرت همان فرار از ” ظلمت” به “نور” و از كفر به ایمان، از گناه و نافرمانى به اطاعت فرمان خدا است، و لذا در احادیث آمده است: مهاجرانى كه جسمشان هجرت كرده اما در درون و روح خود هجرتى نداشته ‏اند، در صف مهاجران نیستند، و به عكس ، آنها كه نیازى به هجرت مكانى نداشته‏ اند، اما دست به هجرت در درون وجود خود زده ‏اند، در زمره مهاجرانند.

امیر مۆمنان على علیه السلام مى‏فرمایند: “بعضى مى‏گویند مهاجرت كرده‏ ایم در حالى كه مهاجرت واقعى نكرده ‏اند . مهاجران واقعى آنها هستند كه از گناهان هجرت مى‏كنند و مرتكب آن نمى‏ شوند.
در نتیجه “و الَّذِینَ هاجَرُوا ” معنایى است عمومى كه شامل مهاجرت و دورى از شرك، دورى از فامیل گناهکار و دورى از گناه مى ‏گردد.
و می‌تواند مراد از مهاجرین كسانى باشد كه از گناهان كبیره اجتناب و یا توبه مى‏كنند، و خدا هم از گناهان صغیره آنان صرف نظر مى‏كند. بررسی آیات قرآن نشان مى‏دهد كه نباید فوراً میدان را خالى كرد، بلكه باید تا آنجا كه ممكن است ایستاد و تحمل نمود، اما هنگامى كه تحمل آزار دشمن جز جرأت و جسارت او و تضعیف مۆمنان ثمرى نداشته باشد، در اینجا باید دست به هجرت زد، تا با كسب قدرت بیشتر و فراهم ساختن سنگرهاى محكمتر، جهاد در تمام زمینه‏ها از موضع بهترى تعقیب شود، و به پیروزى طرفداران حق در زمینه‏ هاى نظامى، فرهنگى، تبلیغاتى منتهى گردد.

و از رحمت خویش به آنها عطا كردیم و براى آنان (در میان مردم) نام بلند و نیكو قرار دادیم

جهاد در راه خدا به چه معناست؟
از جمله عبارات پرتکرار قرآن، جهاد در راه خداست. حضرت حق به طرق گوناگون مجاهدان در راه خود را می‌ستاید و آنان را نوید رحمت، مغفرت و کامیابی می‌دهد.
كلمه “جاهدوا” از ماده “جهد” بوده و ” جهد” به معناى وسع و طاقت است، و ” مجاهدة ” به معناى به كار بردن آخرین حد وسع و قدرت در دفع دشمن می‌باشد.
جهاد بر سه قسم است:

1 ـ جهاد با دشمن ظاهرى
2 ـ جهاد با شیطان
3 ـ جهاد نفس
جهاد در راه خدا کنایه از آن است که جهادشان در امورى است كه متعلق به خداى تعالى است، چه جهاد در راه عقیده باشد، و چه در راه عمل، و چون جهادشان در راه خدا است هیچ عاملى ایشان را از ایمان به خدا و اطاعت اوامر و نواحى او بازنمى‏دارد.

نتیجه
آیه مبارکه 218 بقره سه شاهراه ایمان، هجرت و جهاد را برای رسیدن به رحمت خداوند مشخص نموده است : ایمانی خالص و از عمق جان که همراه با جهاد ظاهری و باطنی بوده و هجرت درونی و خارجی را به همراه داشته باشد آدمی را به سرمنزل مقصود خواهد رساند.

منابع:
تفسیر نمونه، ج‏4، ص 94 و ج‏7، ص 323 و ج ‏11، ص 238.
ترجمه المیزان، ج ‏4، ص 139 و ج‏ 16، ص 228.