کتاب کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی نوشتهٔ محمدحسین رجبی دوانی است و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین آن را منتشر کرده است.

فهرست مطالب

معرفی کتاب کوفه رجبی دوانی
در کتاب کوفه رجبی دوانی که درباره موقعیت شهر کوفه و مردم آن و عملکرد آنان در صدر اسلام نگاشته شده، با بیان سابقه درخشان این شهر و نقش تاثیرگذار کوفیان در تحولات آن مقطع حساس و تعیین کننده عالم اسلام، موجبات بهره‌مندی از درس‌ها و عبرت‌های فراوان رفتار و کردار اهل کوفه، برای عصرما و موقعیت های مشابه فراهم آمده است. «فرایند شکل‌گیری و ساختار اجتماعی کوفه، نقش معنوی، علمی، فکری، سیاسی و نظامی کوفه، بررسی نقاط ضعف و قوت کوفیان، ظهور خلافت عباسیان در کوفه، آخرین اقدام امام علی (ع) در بسیج کردن کوفیان برای رویارویی با معاویه، جغرافیای تاریخی منطقه کوفه، مواضع کوفیان پس از انعقاد صلح، تاسیس حوزه علمیه نجف و پایان حیات علمی کوفیان» از جمله سرفصل‌ها و عناوین کتاب کوفه دکتر رجبی به شمار می‌رود، که بسیار روان و داستانی با حاشیه نویسی های بسیار زیبا همراه گردیده است.

بصیرتی که از مطالعه و تحلیل حوادث تاریخی به دست می آید، موجب می‌شود تا از عملکرد و رفتار درست و در جهت رضای خداوند افراد و جوامع پیشین «درس ها» و از کردار و سلوک نادرست و شیطانی آنان عبرت ها گرفته شود تا در صورت تکرار تاریخ و وقوع حوادث و تحولات همانند، از این آموزه ها بهره های مناسبی ببرند.

کتاب کوفه و تاثیر آن در سرنوشت تاریخ اسلام
در این نوشتار کوشش شده است که نقش کوفه از لحاظ سیاسی دینی و فکری و تأثیرات آن بر تاریخ اسلام بررسی و شناسانده شود.

خلاصه کتاب کوفه رجبی دوانی
در تاریخ اسلامی به ویژه از دیدگاه ما شیعیان، نام کوفه با پیمان شکنی و بی وفایی همراه است؛ به گونه ای که هرگاه بخواهند کسانی را به دلیل چنین صفات ناپسندی، تحقیر و سرزنش کنند، آن ها را به کوفیان تشبیه می کنند. این نکته از سال های پیش فکر نویسنده را به خود مشغول داشته بود که این شهر که پایگاه و خاستگاه قیام ها، انقلاب ها و مهد راویان و دانشمندان برجسته ای بوده، چرا چنین سوء شهرت یافته است. از سوی دیگر این سوال مطرح بود که چرا امیر المؤمنین علی علیه السلام در میان شهرهای معتبر آن روز جهان اسلام، کوفه را به عنوان مرکز خلافت برگزید و به رغم ناسازگاری ها و بی وفایی های مردم آن، باز چشم امید بدان داشت.

آن حضرت حتی پس از رنجش از بی وفایی و عدم تمکین مردم کوفه، در ماه های آخر عمر شریف خود و در پی حملات و غارتهای بی سابقه «بسربن ابی ارطاة» سردار سفاک معاویه در قلمرو او، در خطبه ای که برای بسیج کوفیان ایراد کرد، فرمود: «…پسر ابوسفیان، اراذل و اشرار را فرا می خواند و آن ها به او پاسخ می دهند، ولی من وقتی شما را که از همه برتر و برگزیده تر هستید، دعوت می کنم، سرپیچی می کنید، این کار پرهیزگاران نیست». نگاهی به سیره ی امیرالمؤمنین علی علیه السلام به طور آشکار نشان می دهد که آن حضرت، برای جلب نظر افراد به اغراق در تمجید روی نمی آورد و ملاحظات سیاسی را در برابر مصالح اسلام هیچ می انگاشت، و از این رو بود که بسیاری از رجال کوفه از او بریدند و به معاویه پیوستند.

پس، اینکه امیرمؤمنان علی علیه السلام مردم کوفه را از همه برتر و برگزیده تر می داند مسلما اغراق نبوده و علتی داشته است. کوتاهی مردم کوفه در یاری آن حضرت تا بدان جا رسید که به کلی از آن ها قطع امید کرد و در آخر فرمود:« خدایا من از آن ها ملولم و آن ها هم از من ملامت یافته اند. من از آن ها آزرده شده ام و آن ها نیز از من خسته شده اند. به جای آن ها افراد بهتری به من بده و به جای من هم کسی را به آن ها بده که برایشان بهتر از من باشد. خدایا دل های آن را مانند نمک در آب ذوب کن».
پس از روی کار آمدن یزید بن معاویه، وقتی امام حسین علیه السلام از بیعت با او خودداری کرد و تصمیم به مقابله با وی گرفت در تمام عالم اسلام، کوفه را به منظور برپایی قیام، مناسب دانست و به دعوت مردم آن پاسخ مثبت داد. جای تأمل است امام حسین علیه السلام که خود در کنار پدر و در خدمت او و نیز در خلافت کوتاه برادر عالیقدرش امام حسن مجتبی علیه السلام، شاهد بی وفایی و سست عنصری کوفیان بود، چرا به دعوت آن ها پاسخ داد و به آن ها روی آورد و با پیان شکنی و بی وفایی مردم کوفه بزرگ ترین فاجعه ی تاریخ اسلام،بلکه بشریت رخ نمود.زید شهید، فرزند امام زین العابدین علیه السلام نیز با آگاهی از سابقه ی کوفیان در یاری نکردن اجدادش، خطاب به عده ای از کوفیان که از می خواستند قیام کند، گفت:« از آن بیم دارم که از یاری من دست بردارید و مرا به دشمن تسلیم کنید، همان گونه که با پدر و جدم چنین کردید». با این حال پس از بیعت چشمگیر آن ها، دست به قیام زد، ولی همان تجربه تکرار شد و جسد زید را پس از اینکه چهار سال در کوفه بالای دار ماند، سوزاندند و خاکسترش را به آن فرات دادند. هم چنین پس از قیام زید تا اواسط دوران عباسیان، که شهر کوفه هنوز رونقی داشت، بارها سادات انقلابی در آن شهر به قیام دست زدند، اما هیچ یک از آن ها به علت پیمان شکنی کوفیان به ثمر ننشست.
توجه به موارد مذکور، نویسنده را بر آن داشت تا کوفه و نقش آن در قرون اولیه تاریخ اسلام، در سیاست و اعتقاد و تفکر مسلمانان را موضوع تحقیق خود قرار دهد. در این راستا با مراجعه همه جانبه به منابع معتبر شیعه و سنی و به بحث و فحص پیرامون آن ها، این نوشته فراهم آمده است. محتوای این کتاب علل و انگیزه ی توجه مردان سرشناس اسلام به ویژه رجال اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را به کوفه، روشن و مدلل می سازد و نشان می دهد که هرچند اهل کوفه، پیمان شکن و بی وفا و سست عنصر بودند و با این صفات و خصوصیات، ضربات جبران ناپذیری بر پیکر اسلام وارد کرده اند، اما از سوی دیگر همین مردم، با ایمان ترین، با سابقه ترین، شجاع ترین، و در یک کلام، زبده و سرآمد مسلمانان آن روز بوده اند.
در واقع اگر کوفیان با موقعیت خاص و تعیین کننده ی خود در راه اصلاح و اسلام گام بر می داشتند، آثار سرنوشت سازی در عالم اسلام برجای می نهادند. از سوی دیگر هم می بینیم کجروی ها و انحرافاتی که از این مردم پدید آمد، تاریخ ساز شد؛ به گونه ای که اثرات آن تا دوره های بعد هم باقی ماند.
در این نوشتار کوشش شده است که نقش کوفه از لحاظ سیاسی دینی و فکری و تأثیرات آن بر تاریخ اسلام بررسی و شناسانده شود. مطالب در سه بخش ارائه گردیده است:
فرایند شکل گیری ساختار اجتماعی کوفه
فتح عراق از آغاز تا سقوط مدائن
بنای کوفه
جغرافیای تاریخی منطقه کوفه
ترکیب ساکنان کوفه
نقش سیاسی و نظامی
کوفه از آغاز تا مرکزیت خلافت
کوفه مرکز خلافت اسلامی
کوفه در دوران امویان
ظهور خلافت عباسیان در کوفه
نقش معنوی، علمی و فرهنگی
مساجد مشهور کوفه
مشاهیر صحابه و تابعین در کوفه
کوفه مرکز نشر معارف اسلامی
کوفه و تشیع
نقش کوفه در پیدایش فرقه های مذهبی
تأسیس حوزه علمیه ی نجف اشرف و پایان حیات علمی کوفه
خاتمه
بررسی نقاط قوت و ضعف کوفیان

دنیا طلبی باعث شد تا کوفیان، حاضر به از دست دادن دنیای خود نباشند و اگر آن را در خطر می‌دیدند به سرعت عقب‌نشینی می‌کردند.

مردم هر شهری دارای صفات خاصی هستند که فضای عمومی جامعه آن‌ها را شکل می‌دهد. صفات کلی مردم کوفه به گونه‌ای بود که موجب ایجاد فضایی در جامعه آن‌ها شد که در برابر برخی حوادث پیش روی آنان چرخش‌های ناگهانی از خود نشان می‌دادند. این نوشتار به بررسی برخی از صفات منفی مردم این شهر می‌پردازد، زیرا با مشخص شدن این صفات می‌توان به علل رویگردانی کوفیان از امام حسین(علیه‌السلام) پی‌ برد.

قبل از بیان صفات منفی جامعه کوفه لازم است تا به دو نکته توجه داشته باشم؛ اول آن‌که این صفات و ویژگی‌ها درباره همه افرادی که در کوفه زندگی می‌کردند صادق نیست و دیگر آن‌که این صفات خود را در مرحله خاصی بروز داده‌اند و چه بسا در مرحله‌ای دیگر به ضد این صفات در میان کوفیان برخورد کنیم.

1. دنیاطلبی
گر چه بسیاری از مسلمانان صدر اسلام با هدفی خالص و به جهت پیشرفت اسلام و به دست آوردن رضای خداوند در فتوحات اسلامی شرکت کردند، اما افراد و قبایل فراوانی نیز وجود داشتند که به قصد به دست آوردن غنائم جنگی در این جنگ‌ها شرکت می‌کردند. این عده که پس از تأسیس کوفه در آن ساکن شده بودند، بر اخلاقیات دیگر مردم نیز تأثیر می‌گذاشتند. اینان حاضر به از دست دادن دنیای خود نبودند و به محض احساس خطری نسبت به دنیای خود عقب‌نشینی کرده و برعکس هر گاه احساس می‌کردند حظ و بهره‌ای وجود دارد، فوراً در آن داخل می‌شدند. وجود این خصیصه در کوفیان باعث شده بود از هر جریان و حکومتی که دنیای آنان را تأمین کند، طرف‌داری کنند که جریانات مختلف تاریخی مؤید این مدعاست.

در جنگ جمل که احتمال پیروزی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بر سپاه دشمن کم بود، تعداد کمی از کوفیان به آن حضرت پیوستند، یعنی دوازده هزار نفر که شاید حدود ده درصد جمعیت کوفه را تشکیل می‌داد. گرچه این تعداد کم از میان افراد باایمان و شجاع کوفه بودند و توانستند سرنوشت جنگ را تغییر دهند؛ اما در جنگ صفین که حکومت امیرالمومنین(علیه‌السلام) را سامان‌یافته دیدند و امید فراوانی به پیروزی داشتند، رغبت بیشتری به شرکت در جنگ نشان دادند، به‌طوری‌که تعداد سپاهیان آن حضرت را در این جنگ بین ۶۵ تا ۱۲۰ هزار نفر نگاشته‌اند که تعداد افراد غیر کوفی آن، ناچیز بود.

پس از امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) تعداد فراوانی از کوفیان به سپاه امام حسن مجتبی(علیه‌السلام) پیوستند، اما هنگامی‌که ضعف آن سپاه را مشاهده کردند، دسته‌دسته خود را از آن بیرون کشیدند.

هم‌چنین تعداد فراوان بیعت‌کنندگان با مسلم که رقم آن‌ها را بین ۱۲ تا ۴۰ هزار نفر نوشته‌اند نیز می‌توان طبق همین اصل توجیه کرد؛ زیرا در آن هنگام از سویی به علت مرگ معاویه و جوانی و خامی یزید، حکومت مرکزی شام را در ضعف می‌دیدند و از سوی دیگر به علت ضعف فرمان‌دار کوفه یعنی «نعمان بن بشیر» او را قادر به مقابله با یک قیام جدی نمی‌دانستند.
حتی پس از ورود عبیدالله به کوفه و تهدید کردن مردم، هنوز امید به پیروزی داشتند و لذا تعداد زیادی از آن‌ها به همراه مسلم در محاصره قصر عبیدالله شرکت کردند؛ اما هنگامی‌که احساس خطر کردند، مسلم را تنها گذاشته و به خانه‌های خود گریختند، این احساس خطر هنگامی شدت گرفت که شایعه حرکت سپاه شام از سوی طرف‌داران عبیدالله میان مردم انتشار یافت ترس از سپاه شام را نیز می‌توان یکی از نتایج دنیاطلبی کوفیان دانست.

از این‌جا به عمق کلام امام حسین(علیه‌السلام) هنگام فرود در سرزمین کربلا پی می‌بریم که فرمود: «مردم بندگان دنیایند و دین مانند امری لیسیدنی بر زبان آن‌ها افتاده است تا هنگامی به دنبال دین می‌روند که معیشت آن‌ها برقرار باشد، اما هنگامی‌که در امتحان افتند، دین‌داران اندک خواهند بود». 

2. نظام ناپذیری
 بیشتر ساکنان کوفه را مردمی تشکیل می‌دادند که قبل از شهرنشین شدن، در میان قبایل خود، در صحراها و بیابان‌ها ساکن بودند و بدویت عربی بر آن‌ها حاکم بود و این اولین بار بود که شهرنشینی را تجربه می‌کردند. یکی از ویژگی‌های این صحرانشینان، آزادی بی‌حد و حصری بود که در صحرا و بیابان داشتند، این ویژگی باعث می‌شد تا در مقابل قوانین و مقررات، یک نظام منسجم تحمل کمتری داشته باشند و این درست نقطه مقابل مردم شام بود که قرن‌ها از شهرنشینی آن‌ها می‌گذشت و لذا در مقابل حکومت، مردمی مطیع و آرام بودند.

معاویه هنگام شمردن برتری‌های خود بر امیرالمومنین(علیه‌السلام) می‌گوید: «من در میان مطیع‌ترین لشکر بودم، درحالی‌که او -امیرالمومنین(علیه‌السلام)- در میان نافرمان‌ترین سپاه به سر می‌برد». نظام‌ناپذیری کوفیان باعث می‌شد تا آن‌ها از آغاز تأسیس کوفه دائماً با امیران و والیان خود در کشمکش باشند، به‌گونه‌ای که خلیفه دوم را از دست خود به ستوه آورده بودند، او در مقام شکوه از آن‌ها گفت: «چه مصیبتی بالاتر از این‌که با صد هزار جمعیت روبرو باشی که نه آن‌ها از امیران خود خشنودند و نه امیران از دست آن‌ها رضایت دارند». در میان قومی این‌چنینی، تنها والیانی می‌توانند حکومت کنند که یا چنان رفتار کنند که با عقاید و خواست‌های مردم برخوردی نداشته باشند و یا آن‌که با شدت عمل و دیکتاتوری به سرکوب اعتراضات مردم بپردازند.

لذا می‌بینیم یکی از حاکمانی که طولانی‌ترین مدت حکمرانی را تا سال ۶۱ هجرت در کوفه داشت مغیره بن شعبه است که از سال ۴۱ هجری تا سال مرگش در سال ۵۰ هجری از سوی معاویه عهده‌دار حکومت کوفه بود. او سعی می‌کرد، طوری رفتار کند که کمترین تعارض را با مردم و گروه‌های مختلف داشته باشد و لذا وقتی به او می‌گفتند: «فلانی دارای عقیده شیعی یا خارجی است»، جواب می‌داد: «خداوند چنین حکم کرده که مردم مختلف باشند و او خود بین بندگانش حکم خواهد کرد».می‌توان چنین گفت که چنین جامعه‌ای امیر عادل و آزاداندیش را برنمی‌تابد، در این جامعه از این گونه والیان سوءاستفاده می‌کنند و در مقابل آن‌ها به معارضه برمی‌خیزند که نمونه آن را در رفتار کوفیان با امیرالمومنین(علیه‌السلام) مشاهده می‌کنیم. کسی برای این جامعه مناسب است که همانند «زیاد بن ابیه» ، «عبیدالله بن زیاد» و «حجاج بن یوسف ثقفی» با خشونت و ظلم آن‌ها را وادار به اطاعت از حکومت کند.

3. احساساتی بودن
این خصیصه را می‌توان با مطالعه مقاطع مختلف تاریخ کوفه به خوبی مشاهده کرد. شاید بتوان علت اصلی آن را عدم رسوخ ایمان در قلب‌های بسیاری از آن‌ها دانست. در طول تاریخ کوفه و به ویژه در همان نیم قرن اول حیات آن، به بسیاری از جریان‌ها برخورد می‌کنیم که کوفیان تحت تأثیر احساسات و به وسیله سخنرانی و یا هر عامل دیگری وارد جریانی شده، اما پس از فروکش نمودن احساسات، از عزم خود برگشته و از ادامه کار منصرف شده‌اند. نمونه‌های واضح آن را می‌توانیم در مواردی هم‌چون بیعت با مسلم، حمله به قصر عبیدالله بن زیاد و سپس تنها گذاشتن مسلم، هم‌چنین محاصره قصر عبیدالله به وسیله قبیله «مذحج» در اعتراض به دست‌گیری «هانی» و نیز گریه کردن کوفیان بعد از جریان کربلا و پس از سخنرانی‌ حضرت زینب و امام سجاد(علیه‌السلام) مشاهده کرد.

این خصیصه در میان کوفیان تا به آن حد رسیده بود که فرماندهان و حکم‌رانان لایقی هم‌چون امیرالمؤمنین و امام حسین(علیهماالسلام) نیز برای تشویق و ترغیب مردم به جنگ، چاره‌ای جز استفاده از ابزار تحریک‌کننده‌ی احساسات، یعنی سخنرانی نداشتند نمونه آن را در جنگ جمل مشاهده می‌کنیم که بالاخره با سخنرانی افرادی هم‌چون امام حسین(علیه‌السلام) و عمار یاسر نیرویی در خور توجه به کمک امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) شتافتند. طبعاً هر گاه طرف مقابل نیز از ابزار تحریک احساسات استفاده می‌کرد، این حکم‌رانان دچار مشکل می‌شدند، چنان‌چه این امر را در جنگ صفین و هنگام برافراشتن قرآن‌ها بر سر نیزه‌ها به خوبی می‌توانیم ببینیم. یکی از موفق‌ترین افرادی که توانست از احساسات کوفیان به خوبی بهره‌برداری کند، مختار بن ابی عبید ثقفی بود که البته باز همین‌که کوفیان احساس کردند ورق علیه او برگشته است، دور او را خلوت کردند تا به‌راحتی به دست مصعب بن زبیر کشته شود.

در نتیجه: با ملاحظه این سه خصلت در می‌یابیم که کوفیان، حاضر به از دست دادن دنیای خود نبودند و به محض کمترین احساس خطری نسبت به دنیای خویش عقب‌نشینی می‌کردند. نظام ناپذیری آنان نیز باعث می‌شد تا آن‌ها از آغاز تأسیس کوفه دائماً با امیران و والیان خود در کشمکش باشند و در آخر احساسات فراوان کوفیان آنان را از تصمیمات درست و عقلایی باز می‌داشت تا جایی که دست از یاری فرزند پیامبر(صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) کشیدند.

منبع: کتاب «کوفه از پیدایش تا عاشورا» / نعمت‌الله صفری فروشانی 

«سلام‌ کردن‌»، از بهترين‌ آموزه‌های‌ دين‌ مبين‌ اسلام‌ و شاخص برجسته در سبک زندگی رسول‌خاتم(صلی الله علیه و آله و سلم) است. سلام‌ بهترین وسیله برای آغاز ارتباط‌ اجتماعی‌ با ديگران‌ است‌.

این فرهنگ که در تربیت اجتماعی و توسعه اخلاقی بسیار مؤثر است، از سوی امام حسین(علیه السلام) تقویت شده و حضرت با سخن و عمل خویش یاران و دوستان خود را به سلام‌ تشویق کرده است؛ چنانکه فرموده است: «لِلسَّلَامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِئِ وَ وَاحِدَةٌ لِلرَّاد؛ سلام‌ کردن‌ هفتاد حسنه‌ دارد، شصت‌ و نه‌ حسنه‌ آن‌ برای سلام‌‌کننده‌ و يک‌ حسنه‌ و پاداش‌ برای‌ پاسخ‌دهنده‌ است»‌.

ز سلام خوش‌سلامان، بکشم ز کبر دامان

که شدست از سلام‌ات، دل و جان ما مُطیّب

حضرت در بیانی دیگر تأکید کرده‌ است: «الْبَخِيلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلَام؛نهایت بُخل آن است که کسی در سلام کردن بُخل بورزد». چنین بیانی اثر بسیاری بر یاران و دوستداران ائمه: دارد و موجب تلاش آن‌ها برای گرفتار نشدن در دام زشت‌ترین نوع بُخل می‌‌شود.

منبع:پایگاه اطلاع رسانی بلاغ/ روش‌های امام حسین(ع)در تربیت اخلاقی پیروان.

بسياری‌ از مشکلات‌ انسان‌ها به‌‌ويژه‌ جوانان،‌ نداشتن‌ اعتماد به‌ نفس‌ و خودباوری‌ است. کسی‌ که‌ عزت‌ نفس و خودباوری دارد‌، بر نفس خویش مسلط‌تر است و از ارزش‌های خود استوارتر حراست می­‌کند‌. امام حسین(ع) هر طبقه و سنی را به روشی خاص به سمت خودباوری و احساس عزت هدایت می‌کرد که نمونه‌هایی از آن ذکر می‌شود.

الف. توصیف عزیزانه از کودک‌

عبدالله‌ بن‌ عتبه‌ می‌گويد: «روزی‌ در خدمت‌ سيدالشهداء(ع) بودم‌ که‌ فرزند کوچک‌ آن‌ حضرت‌ (امام‌سجاد(ع)) وارد شد. امام‌ او را پيش‌ خواند و به‌ سينه‌اش‌ چسبانيد، پيشانی‌اش‌ را بوسيد و فرمود: «بِأَبِي أَنْتَ مَا أَطْيَبَ رِيحَكَ- وَ أَحْسَنَ خَلْقَك؛ پدرم‌ به‌ فدايت! چقدر خوش‌بو وزيبايی».

این احترام به کودک در حضور دیگران، در تربیت او بسیار مؤثر است و احساس خوبی در جمع خواهد داشت.

ب. تحسین امیدآفرین

وقتی حر بن یزید ریاحی که اولین فرمانده لشکر ابن‌زیاد بود و امام حسین(ع) را آزرده بود، از کار خود پشیمان شد و به سمت حضرت آمد؛ حضرت به گرمی از او استقبال کرد و هرگز گذشته‌اش را به رخش نکشیدِ بلکه هنگامی‌ که‌ جنازه‌ خونين‌ «حر» را در آخرين‌ لحظات‌ زندگی‌ به‌ محضرامام‌ حسين‌(ع)آوردند، امام‌ در حالی که‌ با دستان‌ مبارک‌، صورت‌ او را نوازش‌ می‌داد و خون‌چهره‌اش‌ را پاک‌ می‌کرد، خطاب به او فرمود: «واللهِ ما أخطَأت أُمُّكَ إذ سَمَّتكَ حُرّاً، فَأنتَ واللهِ حُرٌّ فِي الدُّنيا و سَعِيدٌ فِي الآخرةِ؛ سوگند به‌ خدا! مادرت‌ در اين نام نهادن‌ اشتباه‌ نکرده‌ است‌، به‌ خدا قسم‌ تو در دنيا آزادمرد و در آخرت‌ سعادتمند خواهی بود».

این رفتار تربیتی، به یقین امیدبخش است و به بینندگان و شنوندگان این پیام را می‌دهد که برای بازگشت هیچوقت دیر نیست و بزرگی مقدار گناه نیز هرگز مانع نخواهد بود.

منبع:پایگاه اطلاع رسانی بلاغ/روش‌های امام حسین(ع)در تربیت اخلاقی پیروان.

 این کتاب با سخنانی در حوزه تعریف نماز و چرایی اهمیت نماز آغاز می‌شود و با آموزش نحوه عبادت به بیش از نوزده سؤال اصلی در موضوع نماز پاسخ می‌دهد.

در پایان نیز با ذکر خاطراتی آموزنده حلاوت درک این فریضه الهی را به مخاطبان می چشاند. از دیگر عناوین طرح شده در این کتاب می‌توان به معنای اقامه کردن نماز، رعایت ادب در نماز، مصادیق سبک شمردن نماز، یادگیری تلفظ صحیح حروف در نماز و عواقب اعراض از یاد خدا و سبک شمردن نماز اشاره کرد.

سؤالات کتاب «قطره‌ای از دریای نماز» را به مقتضای نیاز روز  که آقای قرائتی به طور مستقیم به سؤالات پاسخ گفتند.