نگاه تربیتی اسلام به کودک

1 .نگاه اسلام به کودک

از نظر اسلام کودک باید در هفت سال اول زندگی خود آزاد باشد تا بتواند بازی کند و با طبیعت کودکانه ی خود پرورش یابد

چنانکه امام صادق علیه السلام فرمودند طفل هفت سال بازی کند، هفت سال خواندن و نوشتن بیاموزد و هفت سال مقررات زندگی و حلال و حرام قانونی را یاد بگیرد) و در جای دیگر فرمودند فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار بازی کند)

2 .محبت به کودک

از وصایای حضرت علی علیه السلام نزدیک وفات، این بود که در خانواده ی خود به کودکان عطوف و مهربان باش و بزرگترها را احترام کن. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمودند کودکان را دوست بدارید و نسبت به آن ها رئوف باشید) پیامبر فرمود آن کس که فرزند خود را ببوسد حسنه ای در نامه ی او ثبت خواهد شد و آن کس که فرزند خود را شاد کند خداوند او را در قیامت مسرور می نماید) دین اسلام نسبت به محبت به کودک بسیار سفارش و توصیه کرده است

چنانکه کسی که به کودک و بزرگترها احترام نگذارد را مسلمان نمیداند ) از این رو پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمود کسی که به کودکان مسلمین رحمت و محبت نکند از ما نیست. امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند بنده اش را به واسطه شدت محبتی که به فرزندش دارد مورد مرحمت قرار می دهد) دین مبین اسلام رافت و محبت را عامل اصلی پیوند قلب ها میداند و قرآن کریم رحمت و مودت را بین مسلمانان امر می کند. با توجه به نگاه ویژه تربیتی دین مبین محبت به کودک را سرچشمه اخلاق و کردار نیکو در آینده کودکان می داند. چرا که بسیاری از ناراحتی های روانی از دوران کودکی شکل می گیرد، چیزی که تاثیر بسیار زیادی در کودکان می گذارد مساله چگونگی تغذیه روحی آن هاست.

3 .احترام به کودک

اسلام نسبت به کودکان ارزش بسیار قائل است و از همه می خواد نسبت به کودکان احترام بگذارند و ارزش وجودی کودک را حفظ کنند چرا که شخصیت کودک از همان ابتدا تحت تاثیر رفتار ما شکل می گیرد. از این رو احترام به کودک در شکل گیری رفتار وی در آینده بسیار متاثر است. رسول اکرم صلی‌الله علیه وآله و سلم فرمودند به فرزندان خود احترام بگذارید و با آداب و روش پسندیده با آن ها معاشرت نماید) در جای دیگر فرمودند کودکان خود را احترام کنید و آن ها را مورد مسخره و اهانت قرار ندهید فراموش نکنید که فرموده است او را احمق و نادان، ابله و سفیه نخوانید)

۴ .بازی
بازی نقش حیاتی و مهم در زندگی کودکان دارد و وسیله ای است جهت کسب مهارت های زندگی ، رشد خالقیت، بسط قدرت تخیل و ایجاد یک تصویر ذهنی مثبت از فرد. از دیدگاه IpA که نام فعلی آن ) انجمن حقوق بازی برای کودکان است: بازی
ارتباط، بیان و ترکیب فکر و عمل است که احساس رضایت و خشنودی کودکان را به دنبال دارد. همچنین در پژوهشی که در رابطه با تاثیر بازی بر یادگیری مهارت های اجتماعی انجام گرفت نشان داد: رابطه معناداری میان نوع بازی، نوع اسباب بازی و زمان بازی با رشد روانی کودک وجود دارد. همچنین یافته ها حاکی از آن بود که تاثیر نوع بازی ، نوع اسباب بازی و زمان بازی در هوش بیشتر از مهارت های اجتماعی در کودکان مهدکودک است. از این رو اسلام نگاه ویژه ای به بازی کودکان دارد، چنانچه پیامبر  صلی الله علیه وآله وسلم  فرمودند: آنکس که نزد او کودکی است باید در پرورش وی کودکانه رفتار کند.) در جای دیگر موالی متقیان حضرت امیر علیه السلام می فرمایند : کسی که کودکی دارد باید در راه تربیت او خود را تا سر حد کودکی و طفولیت تنزل دهد. 

۵ .آزادی کودک
شیوه استبدای و جاهلانه و خط و راه آن ، رو به زوال و نابودی است، امر و نهی و اعمال سندیت و قدرت تا اندازه ای که مورد پذیرش، فهم و خرد باشد می تواند در تربیت کارساز باشد. مربیان نباید انتظار داشته باشند که کودکان بدون چون و چرا تمامی دستورات آن ها را اطاعت کنند. زیرا کودک خود عقاید و نظراتی دارد. مربیان نباید در آنچه مربوط به حیات مخصوص کودکان است دخالت کنند. این عمل نوعی سرکوب استعداد و رشد تلقی می شود.) از این رو نگاه اسلام به کودک آن است که کودک بنابر طبیعت رشد کند چنان که پیامبر ) صلی الله علیه وآله وسلم ( فرمودند: کودک تا سن هفت سالگی فرمانده است و از هفت سالگی تا چهارده سالگی فرمان بردار، بعد از چهارده سالگی تا هفت سال وزیر و مشاور پدر و مادر خواهد بود.) 

6 .تفاوت های فردی
یکی از پدیده های طبیعی مشهود در تمام ساختار جوامع انسانی وجود تفاوت است. یک نظام آموزشی سالم، انسانی و کارآمد این تفاوت ها را به شکل طبیعی از توانایی ها و قابلیت ها دریافت و ادراک می کند.شکی نیست که انسان ها به لحاظ قابلیت یادگیری، استعداد های فردی، و نوع تربیت و فرهنگ خانوادگی و بومی دارای تفاوت های فردی متنوع می باشند. توجه به این نکته لازم است که شناخت روحیات افراد و اهمیت دادن به این تفاوت ها ی فردی در پیشبرد اهداف تربیتی بسیار موثر است؛
لذا از اصولی که مربی باید در تربیت بدان توجه کند، اصل تفاوت فردی است.) از این رو تفاوت های فردی مد نظر اسلام بوده و همیشه متذکر آن شده است که خداوند انسان ها را بنابر تفاوت های فردی آفریده است چناکه قرآن می فرماید: چرا در برابر مقام شامخ خداوند که شما را با ممیزات مختلف و اندازه گیری گوناگون آفرید، تعظیم نمی کنید.) سوره نوح/ 13و1۴.) خداوند عزوجل تفاوت هایی را در خلقت برای انسان ها قائل شده که توجه به این تفاوت ها در امر تربیت ضروری و انکار ناپذیر است . پیامبر گرامی اسلام مردم را به معادن طلا و نقره تشبیه می کنند و از وجود استعداد و توانایی های مختلف در وجود افراد خبر می دهند. و می فرمایند: مردم معدن هایی هستند همچون معدن های طلا و نقره. خانواده و موسسات تربیتی در حکم معدن شناسانی هستند که باید کاشف و به ثمر رساننده استعدادهای کودکان باشند .

۷ .کودک و عقاید دینی
توجه به خداوند و دین ریشه فطری دارد و از نهاد انسان مایع می گیرد چنان که خداوند در قران می فرماید: توجهت را به سوی دین مستقیم معطوف دار. دینی که فطرت خدایی است و آفرینش انسان را برآن پایه گذاری کرده اند.)روم /30 .)

پس هر انسانی طبعا بنابر فطرت الهی متولد می شود مگر آنکه عوامل بیرونی زمینه انحراف آو را فراهم سازند . پیامبر فرموده اند: هر نوزادی با فطرت خدایی به دنیا می آید و پرورش می یابد مگر آنکه پدر و مادر او را به سوی یهودی گری یا مسیحی گری بکشانند. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: وقتی بچه سه ساله شد کلمه لا اله الا الله را یادش بدهید، سپس او را رها کنید تا به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز برسد، آنگاه محمد رسول الله را یادش بدهید، سپس تا سن چهار سالگی او را رها سازید در سن چهار سالگی صلوات بر محمد را یادش بدهید.)

۸ .تنبیهات بدنی
تنبیه بدنی یکی از روش های تربیت و تادیب کودکان است که در طول قرون متمادی توسط والدین و سرپرست کودکان به کار رفته و هنوز هم کودکانی وجود دارند که ترس و تجربه خشونت را داشته اند، پژوهش ها حاکی از آن است که تنبیه بدنی عامل مهمی در گسترش اقدامات و نگرش های خشونت آمیز بوده و در دوران کودکی و زندگی فرد تاثیر مخربی می گذارد و در نتیجه مانع رشد مثبت کودک و ایجاد هنجارها صحیح نظم وانظباط می گردد.) اسلام نیز تنبیهات بدنی را زیانبخش و نهی می کند. پیامبر فرمودند: در تعلیم و تربیت مدارا کنید و سختگیری ننماید. زیرا معلم دانشمند بهتر از سخت گیر می باشد. در روایت نقل شده است که روزی مردی به پیامبر ) صلی الله علیه وآله وسلم( عرض کرد: خانواده ام نافرمانی میکنند با چه وسیله ای آن ها را تنبیه کنم ؟ فرمود آن ها ببخش. در مرتبه دوم و سوم سوال را تکرار کرد و پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم همان جواب را داد ، سپس فرمود اگر خواستی آن ها را تنبیه کنی، مواظب باش که عقاب تو از جرم آن ها بیشتر نباشد و از زدن به صورت خودداری کن.) شخصی می گوید خدمت موسی بن جعفر علیه السلام از دست فرزندم شکایت کردم، فرمود: او را کتک نزن، با او قهر کن ولی قهرت را خیلی ادامه نده .

9 .حقوق کودک
اسلام برای هر امری حقوقی را در نظر گرفته و از جمله این حقوق ها ، حق کودک بر والدین است. امام سجاد در رساله حقوق از فرزند به عنوان یک امانت یاد می کند که والدین در مقابل او مسئول تربیت و برآورده سازی نیازهای اولیه از جمله خوراک و پوشاک می داند و می فرماید: تو آفریننده گوش و چشم او نیستی، و تو روزی رسان او نیستی، بلکه همه این ها را خدا به خاطر او به تو بخشیده است و او را فرمان بردار تو قرار داده و تو را امین ساخته و او را امانت به دست تو سپرده است، تا نگهدارش باشید و رفتار تو با او خدا پسندانه باشد، هر آنچه خود می خوری به او نیز بخوران، هرلباسی که خود می پوشی به او
نیز بپوشان و به آن چه ناتوان است تکلیف مکن و چنان چه تو از او ناخوشایند باشی به خاطر خدا از او بگذر و آفریده خدا را آزار مده. نتیجه گیری
کودکان امانت های پروردگار تعالی هستند که در اختیار والدین گذاشته شده اند، لذا بر پدران و مادران لازم است که کودک خود را با کردار ناپسند عادت نداده و در پرورش جسمی، روحی ، اخلاقی و معنوی آن ها تلاش جدی داشته باشند کودک با رفتار پسندیده و تربیت صحیح اولیا و مربیان می تواند انسانی با فضیلت شود، در غیر این صورت فردی نا مطمئن و فاسد بار می آید . بنابراین سعادت و شقاوت هر کس به کیفیت تربیت او در کودکی بستگی دارد.)
از این رو مفهوم کلیدی تعلیم و تربیت نیاز ضروری بشر است به گونه ای که در طول حیات علمی و معنوی خود پیوسته بدان نیازمند می باشد و مورد توجه مربیان بزرگ و مصلحان اجتماعی بوده است.) پس تعلیم و تربیت ضرورت حیات انسان است و همچنان فلسفه بعثت پیامبران برمبنای تعلیم و تربیت بوده است.)

پس با توجه به آنچه که گذشت تربیت نیاز غیر قابل انکار بشر است، از این رو آگاهی و شناخت نسبت به ابعاد مختلف وجودی و شناسایی توانایی ها و استعدادهای فردی، شناخت ویژگی های سنی، تکالیف و حقوق و… لازمه قدم گذاشتن در این مسیر است. پس پدران، مادران و مربیان باید آگاهی های لازم را در این مورد کسب نمایند و از این رو آگاهی ما نسبت به مراحل تربیت می تواند سعادت و شقاوت کودکان را رقم بزند. با توجه به این که دین مبین اسلام نسخه کامل تربیتی را برای ما تدارک دیده است پس لازم و ضروری به نظر می رسد ما نسبت به توصیه ها و تاکیدات آیات و روایات آگاهی لازم را کسب کنیم  

منبع تربیت کودک از دیدگاه اسلام، امیرمحمد جوهری، محمدرضا پراز ، مسعود رضایی