عقل و عشق در قیام حسینی (عليه السلام)

عقل و عشق در قیام حسینی (عليه السلام)

در جامعه بشری، افراد عاقل و تیزبین که با عقل خود راه بشر را روشن کرده اند، کم نیستند; اما آن ها نتوانستند تمام راه را نشان دهند . بدین دلیل است که ما نیازمند انبیا و اولیای الاهی هستیم; بزرگانی که راه را به وسیله عقل قدسی و عقل برین و عقل حقیقی پیدا کرده اند نه از طریق عقل متعارف . جریان کربلا از جهتی جنگ بین عقل و عشق بود و از جهتی هماهنگی کامل عقل و عشق .

بسیاری از مؤمنان و علما و عقلای زمان امام حسین (ع)، وی را از حضور در صحنه کربلا بازمی داشتند یا به او توصیه می کردند خاندان خود را در این سفر بدون بازگشت همراه نبرد . اینان عاقلانی بودند که به فضائل اخلاقی ایمان داشتند; ولی همه امور را بر اساس عقل مصلحت اندیش می سنجیدند و مرگ و آوارگی و اسارت را که رهاورد این سفر بود، خوش نداشتند . از جانب دیگر، امام حسین (ع) نیز مرگ و آوارگی و اسارت را می دید، اما او عاشق بود; به ندای «ارجعی الی ربک » پاسخ می داد و به وسوسه های عقل دوراندیش توجه نداشت . امام حسین (ع) که در مرحله عشق حقیقی در حق تعالی مستغرق بود، دفاع از حق را تنها در مرگ و آوارگی و اسارت خود و خاندانش می دید; و چنین هم کرد . حافظ می گوید:

هش دار که گر وسوسه عقل کنی گوش

آدم صفت از روضه رضوان به درآیی

تا فضل و عقل بینی بی معرفت نشینی

یک نکته ات بگویم خود را مبین که رستی

در کارخانه ای که ره عقل و فضل نیست

وهم ضعیف ای فضولی چرا کند؟

این همان جهاد اکبر است که نبرد عقل متعارف و عشق حقیقی نیز خوانده می شود . جهاد اکبر به معنای جانبازی در میدان عشق برای رسیدن به دیدار یار است .

در این موقعیت، کسانی که در حصار عقل متعارف گرفتار بودند و با برهان و استدلال قدم بر می داشتند، می گفتند: در شرایطی که یار و یاور نیست و دشمن در اوج اقتدار است، باید تقیه کرد و سکوت; اما در نظر امام حسین (ع) که از این حصار بیرون رفته و به مرحله عقل برین و قدسی رسیده بود، عقل و عشق یک فتوا می دادند: در حریم دفاع از محبوب باید از جان و فرزند و خاندان گذشت; و این تفسیر سخن امیر مؤمنان (ع) است . آن حضرت، وقتی در جریان جنگ صفین به سرزمین کربلا رسید، فرمود: «این جا اقامتگاه سواران و آرامگاه عاشقان شهید است .» ()

آری، در قیام حسینی عقل متعارف متحیر است و فتوا به سکوت می دهد; اما عقل برین و قدسی که به قله عشق و شهود رسیده، با محاسبه دقیق و ارزیابی کامل، راه درست را از نادرست به احسن وجه تشخیص می دهد و هرگز در بند عقل متعارف که در حقیقت همان وهم است; محدود و محصور نمی شود .

امروزه بر همگان روشن است که اگر امام حسین (ع) نصیحت عاقلان آن روز را می پذیرفت، از اسلام تنها اسمی باقی مانده بود; واقعیت و حقیقت آن در بند بنی امیه اسیر می شد و به دست ما نمی رسید; فداکاری حسینی که آمیختگی عشق و عقل برین بود، اسلام را از خطر نابودی و سقوط به دست اراذل بنی امیه محفوظ داشت; زیرا عقل در قلمرو عشق به محاسبه و برنامه ریزی پرداخت و راه را از چاه نشان داد; و این است معنای هماهنگی عقل و عشق در قیام حسینی .

امام راحل و سلحشوران جبهه های نور نیز رشحه ای از رشحات عشق حسینی را با خود همراه داشتند . عقل متعارف نه تنها آن ها را از راه خود باز می داشت، بلکه شماتت هم می کرد; اما عشق و عقل برین آن ها را راه می برد . اگر عشق الاهی نبود، هیچ گاه انقلاب اسلامی به ثمر نمی رسید و هیچ گاه جنگ و دفاع مقدس نتیجه نمی داد; زیرا هیچ گاه عقل به رفتن روی مین فتوا نمی دهد . عشق است که از خودگذشتگی را نزدیک ترین طریق رسیدن به «لقاءالله » می داند . از خودگذشتگی ای که در عین حال با محاسبه دقیق برای فتح و پیروزی اسلام همراه است . () نسفی می گوید: «ای درویش، عشق براق سالکان و مرکب روندگان است . هر چه عقل به پنجاه سال اندوخته باشد، عشق در یک دم آن جمله را بسوزاند و عاشق را پاک و صافی گرداند . سالک به صد چله آن مقدار سیر نتواند کرد که عاشق در یک طرفة العین کند . از جهت آن که عاقل در دنیا است و عاشق در آخرت است و نظر عاقل در سیر به قدم عاشق نرسد .» ()

آری، بهترین تفسیر از واقعه عاشورا از زبان عقل برین و عشق کامل حضرت زینب کبرا (س) شنیده شد . ابن زیاد به روش جبرگرایان کردار خود و سربازانش را به خدمت نسبت داد و گفت: «چگونه دیدی کاری که خدا با برادر و خاندانت انجام داد؟» حضرت زینب فرمود: «ما رایت الا جمیلا، هولاء قوم کتب الله علیهم القتل فبرزوا الی مضاجعهم; جز خوبی چیزی ندیدم . آن ها گروهی بودند که خدای سرنوشتشان را شهادت قرار داده بود و به خوابگاه ابدی خود رفتند .» () این سخن تنها بر زبان کسانی جاری می شود که سوار بر مرکب عشق قله های کمال را در نوردیده اند . شیخ اشراق می گوید:

گر عشق نبودی و غم عشق نبودی

صدها سخن نغز که گفتی که شنودی؟

گر باد نبودی که سر زلف ربودی

رخساره معشوق به عاشق که نمودی؟

کربلا و عاشورا نهایت زیبایی است و دست عقل متعارف از ادراک سر جاودانگی آن کوتاه است; چنان که عطار می گوید:

عقل کجا پی برد شیوه سودای عشق

باز نیابی به عقل سر معمای عشق

خاطر خیاط عقل گرچه بسی بخیه زد

هیچ قبایی ندوخت لایق بالای عشق

اسرار نور عشق در گنجینه ای است که تنها «طائفة الله » از آن با خبرند . «طائفة الله » همان اهل ولایتند که به نور متابعت حضرت قرآن و عترت، آیینه عقل را از ظلمات طبیعت پاک کرده و از پوسته وهم و خیال در آورده اند . آن ها عقل پاک و قدسی را که هیچ غباری در آن نیست، وزیر دادگر وجود خود قرار داده اند و به نور آن، به بالاترین مدارج رسیده اند; و این مرحله ای است که فقط در سایه عنایت امام هر زمان حاصل می شود . عاشوراییان و کربلاییان در سایه نور حسینی به این مقام رسیدند . این مقام مختص کسانی است که عشق برین و عقل قدسی را با هم جمع کرده اند .

پی نوشت:

1 . رساله عقل و عشق، سعدی، چاپ شده ضمن کلیات سعدی، تصحیح فروغی، ص 888- 891; عقل و عشق یا مناظرات خمس، ابن ترکه، تصحیح اکرم جودی نعمتی، دفتر میراث مکتوب; مقامات عقل و عشق، خواجه عبدالله انصاری، این کتاب در مجموعه سه روایت از حکایت عشق به اهتمام فرزانه نیکوکاری به وسیله انتشارات طهوری چاپ شده است; فی حقیقه العشق یا مونس العشاق، شیخ اشراق، چاپ شده در همان، ص 29- 53 و همچنین مجموعه آثار شیخ اشراق، جلد سوم; رساله حسن و دل، محمد بن یحیی سیبک نیشابوری، به کوشش دکتر غلامرضا فرزانه پور .

2 . بحارالانوار، ج 41، ص 295 .

3 . آیت الله جوادی آملی، همان و بنیان مرصوص امام خمینی، ص 38- 69 .

4 . الانسان الکامل، ص 114 و 115 .

5 . بحارالانوار، ج 45، ص 115 و 116 .