شرح دعای کمیل بخش اول

«دعا» اظهار احتیاج و نیاز، به پیشگاه حضرت بی نیاز است، دعا بیان تهیدستی و فقر و مسکنت و نداری به محضر غنیّ مطلق، و مالک جهان هستی است.

دعا درخواست گدائی بی نوا، از کریمی با وفا، و مددخواهی ناتوانی از توانائی شکست ناپذیر است.

دعا کمک خواستن بنده ای ضعیف، مسکینی ذلیل، مستکینی بیچاره، از پروردگاری رحیم، خدایی مهربان، حکیمی لطیف، و سمیعی بیناست.

دعا نشان دادن فروتنی و تواضع، خاکساری و خشوع، انکسار و خضوع، به درگاه سلطانی قدّوس، عزیزی مقتدر، غفوری ودود، معبودی یکتا، و دانائی قوی است.

دعا محبوب خدا، و معشوق سالکان، و نور چشم عارفان، و راز و نیاز مشتاقان، و چراغ شبِ دردمندان، و تکیه گاه مستمندان، و نور قلب نیازمندان است.

دعا در قرآن

منبع فیض بی نهایت، دریای بی ساحل کرامت، فراهم آورنده فضای هدایت، نازل کننده سفره دانش و حکمت، حضرت ربّ العزّه در قرآن مجید می فرماید: «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاوءُکُمْ؛۱ ای پیامبر رحمت به مردم بگو: اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنا و نظری به شما نکند.»

دعا وسیله جلب اعتنای خدا، و زمینه جذب رحمت الهی به سوی دعاکننده است، اعتنا و نظری که سفره شقاوت را از خیمه حیات انسان برمی چیند، و مائده سعادت و خوشبختی را برای دعاکننده پهن می کند.

محبوب محبّان، معشوق عاشقان، انیس ذاکران، جلیس شاکران، یاور بندگان، تکیه گاه صاحبدلان در قرآن مجید می فرماید:

«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ؛۲ هنگامی که بندگانم در رابطه با من از تو سؤال کنند، پاسخش این است که من یقینا نزدیکم، دعای دعا کننده را چون مرا بخواند مستجاب می کنم.»

آری جز خدا هیچ کس به بندگان نزدیک نیست، او نزدیکی است که انسان را به وجود آورده، و او را در رحم مادر، پرورش داده، و از رحم مادر به دنیا انتقال داده، و در دنیا سفره مادّی و معنویش را برای این میهمان با کرامت گسترده، و انبیا را برای هدایت او به سعادت دنیا و آخرت برانگیخته، و نعمت بی نظیری چون قرآن، و امامان معصوم را برای او قرار داده، درد تشنگی را با آب زلال و صاف درمان می کند، رنج گرسنگی اش را با غذای مناسب و گوارا برطرف می سازد، بیماری هایش را به درمان می رساند، تنهائیش را با زن و فرزند و دوستان و یاران جبران می کند، برهنگی اش را با انواع لباس ها می پوشاند، محبّتش را در دلها می نهد، مشکلاتش را هر چند شدید و سخت باشد می گشاید، سلامتش را تداوم می بخشد، به ارزش و اعتبار و آبرویش می افزاید، و این همه را جز خدا چه کسی می تواند برایش فراهم آورد، و چه کسی چون خدا به تمام احوالات و نیازمندیها و حاجات او آگاهی دارد؟

آری او از همه به انسان نزدیک تر است، تا جایی که در قرآن مجید فرموده:

«وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ؛

هر آینه انسان را به وجود آوردیم، و آنچه را نَفْس او به آن وسوسه می کند می دانیم، و ما از رگ گردن به او نزدیک تریم.»

انبیا که از نظر عقل و درایت، و بصیرت و کرامت از تمام انسانها برترند، و جان و قلب آنان از همه جانها و قلب ها نورانی تر است، و آگاهی آنان به حقایق غیب و شهود کامل ترین آگاهی است، و واقعیات را آنچنان که هست می دانند، جان و دلی وابسته به دعا داشتند، و با همه وجود به این رشته استوار و محکم متصل بودند، و شب و روزی نبود که بخشی از عمر خود را صرف دعا نکنند، و از راه دعا به محضر محبوب حاضر نشوند.

آنان دعا را مایه رشد جان، تصفیه دل، زدودن غبار مادیت از باطن، شستشوی خیمه حیات از کدورت هجران، و عامل حلّ مشکلات می دانستند، و یقین داشتند هیچ خواننده از درگاه ربوبی بدون رسیدن به مقصد، و منهای روا شدن حاجت بر نمی گردد، به همین خاطر به استجابت دعا مؤمن بودند، و در این زمینه هیچ شک و تردیدی به خود راه نمی دادند، و در تمام دعاها قبولی دعا را خاضعانه از حضرت حق درخواست می کردند، و اطمینان صد در صد داشتند که دعای نیازمند در پیشگاه حضرت بی نیاز به اجابت می رسد.

قرآن مجید این حقیقت را روشن تر از روز از زبان پاک، و دل تابناک ابراهیم حکایت می کند:

«الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاء؛ همه سپاس و ستایش ویژه خداست که مرا در سنّ پیری و سالخوردگی دو فرزند برومند چون اسماعیل و اسحاق بخشید، یقینا پروردگارم اجابت کننده دعاست».

دعا نیرو و قدرتی است که حضرت زکریّا در سنّ سالخوردگی از پروردگار مهربان درخواست فرزند کرد، و خدای عزیز درخواستش را اجابت فرمود و به او و همسرش که در سنّ نازائی قرار داشت، یحیی را عطا کرد.

مسیح علیه السلام به دنبال تقاضای یارانش، به وسیله دعا از حضرت حق، درخواست نزول مائده آسمانی کرد، و خدای عزیز دعایش را مستجاب فرمود، و برای او و یارانش سفره ای از غذاهای مطبوع از آسمان نازل فرمود.

وجود مبارک حضرت حق، بندگان را در تمام حالات، به دعا کردن فرمان داده، و از آنان خواسته در خوشی ها و ناخوشی ها به پیشگاه عزّتش روی ذلّت سایند، و به درگاه رحمتش دست به دعا بردارند، و با دلی فروتن، و اشکی مایه گرفته از قلب شکسته نیازهایشان را از او بخواهند، و به وعده قطعی و حتمی و یقینی او در رابطه با استجابت دعا امیدوار باشند، و قاطعانه اعلام کرده، آن را که از دعا تکبّر ورزد، خوار و ذلیل و سرافکنده و علیل، و پست و فرومایه به دوزخ درآورد، و این همه را در ظاهر و باطن یک آیه در سوره مؤمن بیان فرموده:

«وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ.»

دعا در روایات
احسان و فضل حق نسبت به همه موجودات به ویژه انسان فراگیر، و سفره رحمت بی نهایتش گسترده، و لطف و مهربانی و کَرَمش برای همگان آماده است.

درگاهش درگاه نومیدی نیست، و پیشگاهش پیشگاه بخل و طرد کردن نمی باشد.

فضل وجودش، و کرم و بخششش دائمی است، و دست عطایش برای عطا کردن به همگان باز، و چشم انتظاریش برای روی آوردن بندگانش به درگاهش همیشگی است.

به حضرت داود خطاب فرمود: زمینیان را بگو: چرا با من دوستی نمی کنید که سزاوار دوستی منم! من خدائی هستم که با من بخل نیست، با دانائیم جهل نیست، با صبرم ناتوانی نیست، در صفتم تغییر نیست، در گفته ام تبدیل نیست، رحمتم فراگیر است، از فضل و کرم برنگردم، در ازل بر خود رحمت نوشتم، عود محبت سوختم، دل بندگانم به نور معرفت افروختم، من دوست آنم که مرا دوست است، رفیق آنم که مرا رفیق است، هم نشین آنم که در خلوتِ ذکر با من است، مونس آنم که به یاد من انس دارد.

داود هر که مرا جوید، مرا یابد، و او که مرا یابد سزاوار است که مرا نبازد، داود نعمت از ماست، شکر دیگری می کنند، دفع بلا از ماست، از دیگری می بینند، پناهگاهشان حضرت ماست به دیگران پناه می برند، می گریزند ولی عاقبت باز می گردند!!

چنین متن زیبا و پرمعنائی در کتاب های با ارزش اسلامی، فراوان به چشم می خورد، اینگونه متن ها به انضمام آیات قرآن مژده عظیمی از جانب خداست، که بندگان به فضل و احسانش امید بندند، و برای روا شدنِ حاجاتشان دست گدایی به سوی او بردارند، و بدانند که راه رسیدن به مقاصد و مطالبشان دعاست، و کمتر اتفاق می افتد که مهمّی از مهماتشان، و حاجتی از حاجاتشان بدون دعا برآورده می شود، به همین خاطر روایات اسلامی به ویژه روایات صادر شده از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) برای دعا جایگاهی خاص، و ارزشی ویژه، و اعتباری کم نظیر و حسابی بخصوص باز کرده اند .

از رسول بزرگوار اسلام روایت شده:

«انّ الدّعا هُو العِباده؛ یقینا دعا عبادت است.»

و از آن حضرت نقل شده:

«الدُّعا مُخّ العِباده؛ دعا مغز عبادت است.»

از حضرت باقر علیه السلام روایت شده:

«أفضل العباده الدُّعا؛ برترین عبادت دعاست.»

و از آن حضرت روایت شده:

«… ما من شی ء أفضل عندالله من ان یسئل و یطلب ممّا عنده و ما أحد أبغض الی الله ممن یستکبر عن عبادته و لایسئل ما عنده؛ چیزی نزد خدا برتر از خواستن و درخواست فیوضاتی که نزد اوست نیست، و کسی در پیشگاه او مبغوض تر از آن که از دعا به درگاهش تکبّر ورزد، و از فیوضات حضرتش درخواست نکند نمی باشد.»

از امیرمؤمنین علیه السلام روایت شده:

«أحبّ الأعمال إلی اللّه تعالی فی الأرض الدّعا؛محبوبترین کارها به سوی خدا در همه روی زمین دعاست.»

و نیز آن حضرت فرمود:

«الدّعا مفاتیح النجاح، و مقالید الفلاح، و خیر الدّعا ما صدر عن صدر نقی و قلب تقی، و فی المناجاه سبب النجاه و بالاخلاص یکون الخلاص؛ دعا کلیدهای پیروزی، و مخازن کامیابی است، بهترین دعا، دعایی است که از سینه صاف، و دل پاک درآید، در مناجات وسیله نجات، و رهائی به اخلاص است.»

از امام صادق علیه السلام روایت شده:

«… فإذا نزل البلاء فعلیکم بالدّعاء والتّضرع إلی الله؛هنگامی که بلا نازل شود، حتما به دعا و زاری به درگاه خدا روی آورید.»

و آن حضرت فرمود:

«علیک بالدّعا، فانّ فیه شفاءً من کلّ داء؛بر تو باد به دعا، زیرا دعا درمان از هر دردی است.»

ارزش دعا به صورت اجتماع

اهل دعا هنگامی که به صورت اجتماع به دعا می نشینند، و به شکل دسته جمعی به تضرّع و انابه اقدام می کنند، و به پیشگاه حضرت حق ناله و زاری می برند، و همگان دست گدائی به درگاهش دراز می کنند، یقینا دعایشان به اجابت نزدیک تر است، زیرا در جمعیت دعاکننده، بدون شک دردمندی دل سوخته، مستمندی از راه مانده، بیچاره ای درمانده، عاشقی وارسته، عارفی دلداده، مخلصی ارزنده قرار دارد. که دعا و حالش، و زاری و اخلاصش، و اضطرار و ناله اش عامل جلب رحمت، و جذب رأفت و مایه اجابت، و سبب جوشش عفو و مغفرت است. و چه بسا بنابر آنچه که در معارف الهیّه آمده، خدای مهربان به خاطر او دعای دیگران را هم مستجاب کند، و به زاری و ناله آنان رحمت آرد، و خواسته ها و حاجاتشان را برآورد، و آنان را مشمول عفو و مغفرت قرار دهد، و کشکول خالی آنان را از فیوضات خاصّه اش پُر کند.

در این زمینه روایات بسیار مهمی از منابع وحی و منازل علم، و خزانه های معرفت، و ابواب رحمت رسیده که به پاره ای از آنها اشاره می شود:

عن ابی عبدالله قال: «ما اجتمع اربعه قط علی امر واحد، فدعوا الاّ تفرقوا عن إجابه؛ امام صادق علیه السلام فرمود: هرگز چهار نفر بر کار واحدی جهت دعا به خاطر گشایش آن کار اجتماع نمی کنند مگر اینکه با مستجاب شدن آن دعا از یکدیگر جدا می شوند.»

«قال النبی لایجتمع أربعون رجلاً فی امر واحد، الاّ استجاب الله تعالی لهم حتی لو دعوا علی جبل لازالوه؛پیامبر(ص) فرمود: چهل مرد جهت دعا برای گشایش کاری واحد اجتماع نمی کنند، مگر این که خدای تعالی دعایشان را مستجاب می کند، تا جائی که اگر بر ضد کوهی دعا کنند، آن را از میان برمی دارند.»

عالم ربّانی، عارف عاشق ابن فهد حلّی بنا به روایت کتاب وسائل الشیعه در کتاب با ارزشش عدّه الداعی روایت می کند:

«انّ الله اوحی الی عیسی علیه السلام یا عیسی تقرّب الی المؤمنین و مُرهم ان یدعونی معک؛خدا به عیسی(ع) وحی فرمود: ای عیسی! به جمع مؤمنین بپیوند، و آنان را فرمان ده همراه تو به درگاه من دعا کنند.»

عن أبی عبدالله علیه السلام: «قال کان ابی علیه السلام اذا حزنه، أمر جمع النساء والصّبیان، ثمّ دعا و امّنوا؛ امام صادق (ع) می فرماید: پدرم همواره چنین بود، هنگامی که کاری او را محزون و غصّه دار می کرد، زنان و کودکان را به حال اجتماع گرد می آورد، آنگاه دعا می کرد و آنان آمین می گفتند.

نا امیدی و یأس حال کافران به خداست

دعاکننده باید به این حقیقت آگاه باشد، که خدای مهربان او را به دعا دعوت فرموده، و مستجاب شدن دعا را ضامن شده، و اجابت دعا بر حضرت او کاری بسیار سهل و آسان است، زیرا تمام موجودات هستی در سایه فرمانروایی مطلق اویند، و او با یک فرمان و با به کارگیری یک دستور تمام زمینه های اجابت را برای بنده دعاکننده اش فراهم می کند.

بنابراین ابدا سزاوار نیست، کسی در پیشگاه خدای مهربانی که قدرت و بصیرت و کرم و لطف و مغفرت او، و فیض و رحمتش بی نهایت است، و به بنده اش به ویژه به هنگام دعا و مناجات، و راز و نیاز محبت خاص دارد ناامید و مأیوس باشد، ناامیدی و یأس به فرموده قرآن مجید حال کافران به خداست:

«إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ.»

قرآن مجید اکیدا سفارش می کند از رحمت خدا مأیوس و ناامید مباشید:

«لا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ».

رسول خدا می فرماید:

«الفاجر الراجی لرحمه الله تعالی أقرب منها من العابد المقنط؛بدکار امیدوار به رحمت خدای بزرگ، از عابد ناامید به رحمت خدا، نزدیکتر است.»

امام صادق(ع) فرمود: «الیأس من روح الله اشدّ بردا من الزمهریر؛ سردی ناامیدی از رحمت خدا از سرمای شدید سردتر است.»

در روایات و معارف اسلامی، ناامیدی و یأس از رحمت خدا، از گناهان کبیره به حساب آمده، و به ناامید از رحمت خدا وعده قطعی عذاب داده شده.

دعاکننده از اینکه دعایش به سرعت به هدف اجابت نرسد، نباید دچار یأس و ناامیدی شود، بنا به آیات و روایات، شاید اجابت دعایش مصلحت نبوده، احتمالاً موقع و زمان ظرف اجابت نرسیده، و ممکن است برای اینکه دعا ومناجات را ادامه دهد از اجابتش مانع شده اند، یا خواسته اند برای اینکه نصیبی ابدی، و بهره ای همیشگی عاید او شود، زمان اجابت دعایش را قیامت قرار داده اند، در هر صورت ناامیدی از رحمت حق به هیچ صورت، عقلی و شرعی و اخلاقی و انسانی نیست، و مؤمنِ به حضرت حق، هرگز به ناامیدی نمی گراید، و یأس و دلسردی به خود راه نمی دهد.

در زمینه مطالب و مسائل مربوط به دعا و اجابت آن، روایاتی بس مهم در کتابهای با ارزش اسلامی ثبت شده که ذکر پاره ای از آنها بی مناسبت با موضوع نیست:

عن ابی عبدالله علیه السلام قال:

«انّ العبد لیدعو فیقول الله عزّوجل للملکین قد استجبت له، ولکن احبسوه بحاجه فانّی احبّ ان اسمع صوته، و انّ العبد لیدعو فیقول الله تبارک و تعالی عجّلوا له حاجته، فانّی أبغض صوته!؛ به راستی عبد دعا می کند، پس خدای عزّوجلّ به دو فرشته می فرماید: من دعایش را مستجاب کردم، ولی حاجتش را نگاهدارید تا دعا را ادامه دهد زیرا من دوست دارم صدایش را بشنوم، و عبدی دعا می کند خدای تبارک و تعالی می فرماید شتابانه حاجتش را برآورده کنید، زیرا من از صدایش نفرت دارم.»

عن منصور الصیقل قال: «قلت لابی عبدالله علیه السلام ربّما دعا الرجل بالدّعا فاستجیب له ثم اخّر ذلک الی حین قال: فقال: نعم قلت: و لم ذاک لیزداد من الدّعا؟ قال نعم؛منصور صیقل می گوید: به حضرت صادق(ع) عرضه داشتم: چه بسا مردی دعا می کند، و مستجاب می شود، سپس تا مدتی ظهور اجابت به تأخیر می افتد، فرمود: آری! گفتم: برای چیست؟ برای این است که بیشتر دعا کند؟! فرمود: آری.

شرایط دعا
دعاکننده اگر بخواهد دعایش مستجاب شود، لازم است پیش از ورود به عرصه دعا شرایطی را رعایت کند، این شرایط در روایات نقل شده از اهل بیت در معتبرترین کتابها چون کتاب باارزش اصول کافی، محجه البیضاء، وسائل الشیعه، جامع احادیث الشیعه و… ثبت است.

شرایط دعا بدون تفسیر و توضیح عبارت است از: طهارت شرعیه از قبیل وضو، غسل، تیمم، پاکی از حق الناس، اخلاص، صحیح خواندن متن دعا، حلال بودن کسب، صله رحم، صدقه قبل از دعا، مطیع خدا بودن، اجتناب از معصیت، اصلاح عمل، دعا در سحر، دعا در نماز وتر، دعا وقت فجر صادق، دعا در طلوع آفتاب، دعا در چهارشنبه بین ظهر و عصر، صلوات پیش از دعا.

شب جمعه
روایات اهل بیت عصمت و طهارت شب جمعه را برای دعا از بهترین و مناسب ترین شبها می داند، و شب جمعه را در ارزش و عظمت هم پایه شب قدر به حساب می آورد.

بزرگان دین و اهل بصیرت، و راه یافتگان به حریم قدس می گویند: اگر بتوانید شب جمعه را به نماز و دعا، و ذکر و استغفار به صبح برسانید، از انجامش غفلت نورزید، زیرا خدای مهربان فرشتگان را در شب جمعه برای افزودن کرامت اهل ایمان به آسمان اول می فرستد، تا حسناتشان را بیفزایند، و گناهانشان را محو کنند.

در حدیث معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایت شده: چه بسا مؤمن برای حاجتی دعا می کند و خدای تعالی قضای حاجتش را به تأخیر می اندازد، تا در ظرف جمعه حاجتش را روا کند.

و از آن حضرت روایت شده: هنگامی که برادران یوسف از حضرت یعقوب در خواست کردند برای آمرزش گناهانشان از خدا طلب مغفرت کند، پاسخ داد به زودی از پروردگارم برای شما درخواست آمرزش می کنم، و درخواست آمرزش را تا سحر شب جمعه به تأخیر انداخت تا دعایش برای فرزندانش مستجاب شود.

حضرت باقر علیه السلام می فرماید: خدای تعالی هر شب جمعه فرشته ای را دستور می دهد، از اوّل شب تا آخر شب از جانب ربّ اعلی ندا دهد : آیا بنده مؤمنی هست که پیش از طلوع صبح از گناهش توبه کند تا توبه اش را بپذیرم؟ آیا بنده مؤمنی هست که پیش از طلوع صبح مرا برای دنیا و آخرتش بخواند تا من دعای او را مستجاب کنم؟ آیا بنده مؤمنی هست که من روزی او را تنگ کرده باشم، و از من بخواهد پیش از طلوع صبح روزی او را زیاد کنم، پس روزی او را وسعت دهم؟ آیا بنده مؤمن بیماری هست از من درخواست کند پیش از طلوع صبح او را شفا دهم، تا او را عافیت بخشم؟ آیا بنده مؤمن غمگین محبوسی هست که پیش از طلوع صبح از من بخواهد او را از زندان رهائی بخشم و اندوهش را برطرف کنم، تا دعایش را به اجابت برسانم؟ آیا بنده مؤمن مظلومی هست که پیش از صبح از من بخواهد برای دفع ستم ستمکار به خاطر او از ستمکار انتقام گیرم، و حقش را به او برگردانم؟ فرشته حق پیوسته تا طلوع صبح این ندا را سر می دهند.

امام صادق علیه السلام فرمود: از ارتکاب گناه در شب جمعه بپرهیزید، که کیفر گناهان در آن شب دوچندان است، چنانچه ثواب حسنات چند برابر است، و کسی که در شب جمعه معصیت خدا را ترک کند خدا گناهان گذشته او را بیامرزد، و هر که آشکارا در شب جمعه مرتکب گناه شود حق تعالی او را به گناهان همه عمرش عذاب کند، و عذاب گناه آشکار شب جمعه را «به کیفر شکستن حرمت شب جمعه» بر او دو چندان کند.

برای شب جمعه نمازها و دعاها، و اوراد و اذکار زیادی نقل شده، که از میان آنها دعای کمیل جایگاه خاصّی دارد.

منبع: نشریه پاسدار اسلام؛ شماره ۲۳۹؛ حسین انصاریان