سلوک اخلاقی شوهر در ارتباط با همسر

در قرآن «معروف» به‌عنوان یک الگو و شیوه مهم رفتاری با بانوان معرفی شده است.
 روابط میان مرد و زن در قلمرو خانواده که از آن به رابطه زناشویی یا ارتباط متقابل شوهر و همسر یاد می‌شود، شامل انواع روابط مانند رابطه حقوقی، فقهی، اقتصادی و عاطفی می‌شود، اظهار داشت: یکی از انواع روابط زناشویی، رابطه اخلاقی میان زن و مرد در خانواده است که می‌توان آن را از منظر رابطه مرد با زن و بالعکس، از منظر رابطه زن با مرد بررسی کرد.

این رابطه، هم می‌تواند جنبه‌های مثبت اخلاقی را در برگیرد و از فضائل و بایدها سخن بگوید و هم می‌تواند جنبه‌های منفی رابطه را موردتوجه قرار دهد و رذائل و نبایدها را مطرح نماید.

رابطه مثبت اخلاقی مرد با زن که با عنوان سلوک اخلاقی شوهر با همسر از آن یاد می‌شود، از دیدگاه اسلامی سلوک اخلاقی به معنای رفتارهایی است که یک شخص در زندگی خود با دیگری با رعایت معیار اخلاق، انتخاب می‌کند که درواقع می‌توان با این معیار اخلاقی صفت‌ها، رفتارها و اشخاص خوب و بد، شایست و ناشایست را تشخیص داد.

کاربرد اصول اخلاقی در زندگی از عوامل استحکام خانواده

 یکی از عوامل استحکام خانواده و تقویت روابط میان مرد و زن را آشنایی و کاربرد اصول اخلاقی در زندگی به‌ویژه از ناحیه شوهر بر اساس بهترین راهنمایی‌های اخلاقی در روابط زن و مرد را می‌توان در سرچشمه زلال وحی و سخنان پاک معصومین جست‌وجو کرد.

قرآن با گزاره‌های مختلف اخلاقی، بر سلوک اخلاقی زن و مرد تأکید کرده است؛ اما مهم‌ترین و صریح‌ترین تعبیری که بر سلوک اخلاقی مرد با همسر اشاره دارد، آیه نوزده سوره نساء است که با یک تعبیر عام «عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» به مردان سفارش می‌کند تا با زنان و همسران خود معاشرت نیکو داشته باشند.

 جایگاه «معروف» در قرآن : واژه معروف در قرآن، در ۴۰ آیه به‌کار رفته است که از این تعداد، ۱۰ آیه به موضوع امربه‌معروف اشاره دارد و ۱۹ آیه به موضوع خانواده و روابط میان اعضای آن، مانند زن و شوهر و پدر و مادر، می‌پردازد و ۱۱ آیه نیز به غیر این دو موضوع اختصاص دارد.

از ۱۹ آیه‌ای که به روابط میان اعضای خانواده پرداخته، بیشترین آیات، یعنی ۱۴ آیه، درباره رابطه شوهر با همسر است و در این موارد به مسائلی همچون زندگی مشترک با همسر، خواستگاری از زن، مهر و طلاق توجه دارد.

«معروف» به‌عنوان یک الگو و شیوه رفتار با زن و همسر

 در قرآن «معروف» به‌عنوان یک الگو و شیوه رفتار با زن و همسر معرفی‌شده است که نشان از اهمیت و جایگاه محوری «معروف» در روابط زناشویی به‌ویژه رابطه شوهر با همسر دارد. وی در توضیح معاشرت به معروف نیز اشاره کرد که معاشرت به معروف یعنی معاشرت و هم‌نشینی نیکویی که موردپسند «عقل» و «شرع» بوده و در نزد «مردم جامعه سالم» که در مسیر فطرت پاک الهی گام می‌نهند معروف و شناخته‌شده باشد.

در تحلیلی از روایات اسلامی که بر سلوک اخلاقی مرد با همسر دلالت می‌کنند، آن‌ها را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد. گروه نخست، روایاتی هستند که با عناوینی کلی، همچون معاشرت جمیل، هم‌نشینی نیکو (حُسن صحبت) و غیره مردان را دعوت و تشویق به رفتار نیکو با همسر می‌کند.گروه دوم، روایاتی که به مصادیق جزئی از این معاشرت نیکو از سوی مرد اشاره دارند.

درواقع تعدادی از روایات، بدون اشاره به هیچ مصداقی برای سلوک اخلاقی با همسر، با عناوینی کلی، مردان را به معاشرت و رفتار نیکو و خوب با همسر دعوت و تشویق می‌کنند. که از آن جمله می‌توان به پنج عنوانِ «خوب‌بودن با همسر (خیر)»، «نیکی کردن به همسر (حُسن البِرّ، احسان)»، «برخورد نیکو (اصطناعه المعروف)»، «همنشینی نیکو (حُسن الصحبه)»، و «معاشرت زیبا (معاشرة جمیلة)» اشاره کرد.

 از منظر روایات دینی، رفتار اخلاقی و نیکو با همسر قلمروی وسیع دارد و محدود به تعدادی از مصادیق خاص نیست. هر نوع رفتاری که از نگاه دینی یا عرف عقلایی که در یک جامعه سالم زندگی می‌کنند، خوب، نیکو، زیبا و معروف و شناخته‌شده باشد، مورد تأیید دین و اولیای دین است و مردان ازنظر اخلاقی مکلّف به رعایت آن‌ها نسبت به همسرانشان هستند.

مصادیقی از معاشرت نیکو با همسر در روایات

 گروه دوم روایات صریحاً به بیان مصادیقی از معاشرت نیکو با همسر پرداخته و مردان را در سلوک اخلاقی با همسر راهنمایی می‌کنند، در سخنان پیشوایان دین، افزون بر دعوت کلی برای همسر داری نیکو و رفتار خوب با ایشان، در مواردی به جزئیات رفتار خوب با همسر اشاره‌شده و آن‌ها مصادیقی از خوب زن‌داری را با عناوین مختلف بیان کرده‌اند تا راهنمایی روشن‌تری برای معاشرت نیکو با همسران در اختیار شوهران قرار دهند که ده عنوان، مصادیقی از این معاشرت نیکو است.

خوش‌اخلاقی با همسر، محبت به همسر، مهربانی به همسر، احترام به همسر، شاد کردن همسر، خدمت کردن به همسر، تغافل از بدی‌های همسر، صبر بر بداخلاقی همسر، عفو و گذشت از خطای همسر و ملایمت و مدارا با همسر ازجمله ده نمونه و مصداق از خوب زن‌داری شوهر در اندیشه اسلامی است.

سلوک اخلاقیِ کنشی و سلوک اخلاقی واکنشی

 این مصادیق خوب زن‌داری و سلوک اخلاقی شوهر در ارتباط با همسر را به دو قسمت می‌توان تقسیم کرد؛ سلوک اخلاقیِ کنشی و سلوک اخلاقی واکنشی. در سلوک کنشی، شوهر خود آغازگر رفتارهای اخلاقی در ارتباط با همسر است و در سلوک واکنشی، شوهر در واکنش به رفتارهای غیراخلاقی همسر، عکس‌العملی اخلاقی انجام می‌دهد. خوش‌اخلاقی با همسر، محبت به همسر، مهربانی به همسر، احترام به همسر، شاد کردن همسر و خدمت کردن به همسر نمونه‌هایی از سلوک کنشی شوهر است و تغافل از بدی‌های همسر، صبر بر بداخلاقی همسر، عفو و گذشت از خطای همسر و ملایمت و مدارا با همسر را می‌توان از مصادیق سلوک واکنشی شوهر برشمرد.

 خوش‌اخلاقی و اخلاق نیکوی شوهر با همسر، یکی از بزرگ‌ترین مصادیق معاشرت به معروف و رفتار نیکو با همسر است،مقصود از اخلاق نیکو عبارت از برخورد ملایم و همراه با ملاطفت و مؤدبانه وخوش سخن‌بودن و چهره گشاده و شاد داشتن وی است. در این رابطه، امام صادق (ع) دربار تعریف خوش‌اخلاقی می‌فرماید: «خوش‌اخلاقی عبارت است از این‌که با برادرت، رابطه‌ای ملایم (و بدون خش ونت)، و گفتاری خوش و جذاب، و برخوردی همراه با چهره گشاده و شاد داشته باشی».

 در مقابلِ خوش‌اخلاقی، بداخلاقی قرار دارد و آن عبارت است از این‌که کسی نسبت به دیگران ازجمله همسر خود، رابطه‌ای خشونت‌آمیز، کلامی تند و گزنده، و چهره‌ای گرفته و عبوس داشته باشد؛ در روایات زیادی به اخلاق نیکوی مرد با همسر خود پرداخته‌شده است، برای نمونه، پیامبر خدا در سفارشی به امیرالمؤمنین علی فرمودند: «ای علی! با خانواده و همسایگانت و کسانی که با آنان معاشرت و هم‌نشینی داری، خوش‌اخلاق باش تا نزد خداوند در درجات بلند نوشته شوی و در حدیثی از ایشان رسیده است: در روز قیامت، آن‌کس از شما به من نزدیک‌تر می‌نشیند که خوش‌خوترین شما باشد و برای خانواده‌اش بهترین کس باشد.»

موضوع محبت به همسر: زن موجودی عاطفی و تشنه محبت است. ازاین‌رو، یکی از نیازهای عاطفی همسر، و مهم‌ترین آن‌ها، نیاز به محبت و عشق‌ورزی است و بهترین منبع تأمین این نیاز برای زن، نزدیک‌ترین شخص به او یعنی شوهر است.

محبت به همسر به‌عنوان ویژگی انبیا و اهل‌بیت (ع) و نشانه‌ای بر ایمان

 در روایات، از محبت به همسر به‌عنوان ویژگی انبیا و اهل‌بیت (ع) و نشانه ایمان شخص مؤمن یادشده است که هرچه ایمان بنده به خدا زیادتر شود، بر محبتش به همسر نیز که یکی از نعمت‌ها و نشانه‌های خداوند است، افزوده می‌شود. از این روایات، می‌توان نگاه پرمهر و عطوفت دین نسبت به همسران را دریافت به‌نوعی که امام صادق می‌فرماید که از اخلاق پیامبران همسر دوستی است.

 دعوت به مهربانی با همسر و برخوردِ با ظرافت و دقت با وی و رفتار متناسب با روحیه لطیف و حساس با همسر و پرهیز از ناراحت و خشمگین کردن وی را، از دیگر دستورات اولیای دین درباره زنان، همسر باید در نظر مرد دارای احترام و شخصیت باشد و در هیچ حالی به او به دیده تحقیر ننگرد و به خود اجازه هیچ‌گونه اهانتی به همسرش ندهد. رفتار مؤدبانه و ارج نهادن به زحمات و تلاش‌های زن، به‌ویژه در برابر دیگران، و احترام به نقشی که وی در ساختار خانواده دارد، نشان شخصیت والای مردانی است که با ازدواج، مسئولیت‌های اخلاقی خود را در قبال همسر رعایت می‌کنند.

 از اموری که بر استحکام خانواده می‌افزاید و رابطه زناشویی را نیکوتر می‌کند و به‌راستی از مصادیق معاشرت نیکوی مرد با همسر است، این است که مرد، همسر و اعضای خانواده خود را به هر وسیله‌ای که می‌تواند شاد سازد؛ هرچند با خرید هدیه یا کالا یا شوخی کردن با آن‌ها باشد،  خریدن چیزهایی که همسر دوست دارد، علاوه بر قدرشناسی از زحمات همسر، پیام‌آور مهر و محبت برای همسر است و شادی و سرور را برای همسر به همراه خواهد داشت.

فرو کاستن از بار مسئولیت زنان در داخل منزل از نمونه‌های سلوک اخلاقی مردان

 تلاش برای فرو کاستن از بار مسئولیت و اشتغالات زنان در داخل منزل را از دیگر نمونه‌های سلوک اخلاقی مردان خدمت کردن و کمک شوهر به همسر در انجام کارهای منزل، به‌ویژه در هنگام بیماری و ناتوانی زن یا درباره زنانی که به دلیل اشتغالِ به کار در خارج از منزل، افزون بر کارهای خانه، در محل کار عهده‌دار مسئولیت و فعالیت هستند، می‌تواند در تقویت رابطه صمیمانه بین زن و مرد و معاشرت نیکو کمک فراوانی کند.

 با اطمینان می‌توان گفت بخشی از ناراحتی‌ها و اختلافات خانوادگی به‌ویژه برای زنانی که در بیرون از خانه به کارهای نامتناسب با روحیه و توان زنان اشتغال دارند، ناشی از همکاری نداشتن و یاری نرساندن شوهر به همسر و تحمیل انجام کارهای درون و بیرون منزل به زنان است. اسلام، مردان را به خدمت‌گزاری و کمک به زنان در خانه به‌ویژه برای رفع نیازهای آن‌ها، توصیه و تشویق کرده و بابیان پاداش الهی برای مردِ خدمت‌گزار، خدمت کردن در منزل را نشانه مردان بزرگ و مؤمن واقعی شمرده است.

منبع: سلوک اخلاقی شوهر در ارتباط با همسر در قرآن و اسلام/حسن سراج زاده