حدیث

آیا جمله‌ی «مَن لَم یَشکُرِ المخلوق لَم یَشکُرِ الخالق» حدیث است؟

آیا جمله‌ی «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» حدیث است یا خیر؟ لطفاً سند آن را ذکر فرمایید. و آیا حدیثی با مضمون قریب به این جمله وجود دارد؟

پاسخ اجمالی

سخن معروفی وجود دارد با این عنوان: «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق». الفاظ این گفتار به این‌گونه در روایات نیامده و نمی‌توان آن‌را حدیث دانست. اما محتوا و مضمون آن در روایات آمده است؛ مانند این‌که امام رضا(ع) می‌فرماید: «کسی که نعمت دهنده از مخلوقات را شکرگزار نباشد، شکرگزار خداوند نیز نخواهد بود».

همچنین محتوای این سخن معروف را می‌توان توسط عقل نیز ثابت کرد که در علم کلام به آن «وجوب شکر مُنعم» می‌گویند.

پاسخ تفصیلی

سخن معروفی وجود دارد با این عنوان: «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق».[1] عده‌ای از این گفتار به عنوان یک حدیث یاد می‌کنند. اما علاوه بر بحث روایی، باید به این نکته نیز توجه داشت که این محتوا، پشتوانه‌ی عقلی دارد.

بنابر جست‌وجویی که در کتاب‌های حدیثی انجام شد، این محتوا با این الفاظ در منابع، یافت نشد، بلکه روایات دیگری وجود دارد که بر همین مضمون دلالت دارند که در ادامه خواهد آمد.

این گفتار؛ از مواردی است که عقل نیز بر آن دلالت کرده و می‌توان به عنوان یک مطلب عقلانی نیز به آن استناد کرد. به این بیان که عقل می‌گوید باید نسبت به کسی که در حق انسان خوبی کرده شکرگذار بود؛ به همین جهت در علم کلام دلیلی وجود دارد که در اصطلاح بدان «وجوب شکر منعِم» می‌گویند؛ این دلیل بیان حکم عقل برای سپاس و شکر از خداوند است، اما مطمئناً در مورد خلق نیز جریان دارد و باید بدان پایبند بود. حال اگر کسی به این دلیل در مورد خلق پایبند نبود، تعهدی وجود ندارد که در مورد خداوند شکرگزار باشد و نعمت‌هایی که خداوند به او داده، اندکی را به ‌وسیله شکرگزاری جبران کند. بنابر این، اصل گفتار مورد بحث را می‌توان عقلی دانست و به عنوان یک بیان عقلی از آن یاد کرد. در روایات نیز این مطلب بیان و بر آن تأکید شده است، البته نه با این گفتار معروف و رایج، بلکه با عبارات دیگر که برخی کوتاه و برخی مفصل هستند و در ذیل برخی از این روایات بیان می‌شود:

1. نزدیک‌ترین و بهترین روایتی که بر گفتار مورد بحث دلالت دارد، این است:

امام رضا(ع) فرمود: «مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل‏»؛[2] کسی که نعمت دهنده از مخلوقات را شکرگزار نباشد، شکرگزار خداوند نیز نخواهد بود». این روایت به صراحت بر مطلب مورد نظر دلالت دارد.

2. امام صادق(ع) فرمود: «در تورات نوشته شده: سپاس کن آن‌را که بر تو نعمت داده و نعمت بده آن‌را که از تو سپاس‌گزار است، با سپاس کردن نعمت‌ها پایان نمى‏پذیرد، اما کفران، نعمت‌ها را باقى نمى‏گذارد، شکر و سپاس باعث زیادى نعمت‌ها و ایمنى از دگرگونى‏ها شود».[3]

3. امام سجاد(ع)‌ فرمود: «خدا هر دل غمگینى را دوست دارد، و هر بنده‌ی سپاس‌گزارى را دوست دارد، روز قیامت خداى تبارک و تعالى به یکى از بندگانش می‌فرماید از فلانى سپاس‌گزارى کردى؟ عرض می‌کند: پروردگارا! من تو را سپاس گفتم، خداى تعالى فرماید: چون از او سپاس‌گزارى ننمودى، مرا هم سپاس نگفته‌اى، سپس امام فرمود: شکرگزارترین شما خدا را کسى است که از مردم بیشتر شکرگزارى کند».[4]

این روایت سوم به ‌صورت ضمنی بر مطلب دیگری نیز دلالت دارد که بسیار مهم است. این روایت شکرگزاری از بنده را همان شکرگزاری از خداوند می‌داند؛ یعنی ما با شکرگزاری از بنده، مقداری از شکر گزاری خداوند را به‌جا آورده‌ایم. از روایات قبل این‌طور بر می‌آید که اگر کسی شکر بنده را انجام ندهد، شکر خداوند را نیز انجام نخواهد داد، ولی این روایت بیان می‌دارد که اگر سپاس از بنده انجام نگیرد، با همان ناسپاسی از خلق، ناسپاسی از خداوند نیز صورت گرفته و شکر خداوند به‌جا آورده نشده است.

[1]. «کسی که شکرگذار مخلوق نباشد، شکرگذار خالق نیز نیست».

[2]. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 24، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378ق.

[3]. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 15، ص 315، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق.

[4]. «… َأَشْکَرُکُمْ لِلَّهِ أَشْکَرُکُمْ لِلنَّاس‏»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 99، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.