علمای اخلاق برای روزه داری سه مرتبه بیان کرده اند:

1. روزه ی عموم 2. روزه ی خواص 3. روزه ی خواص خواص. روزه ی «عموم»، که اکثر مردم موفّق به انجام آن می شوند، همان روزه ای است که از طلوع فجر تا غروب آفتاب از خوردن و آشامیدن و چیزهایی که روزه را باطل می کند، اجتناب کنند. روزه ی «خواص»، بازداشتن گوش، چشم، زبان، دست، پا و دیگر اعضای بدن از ارتکاب گناه است؛ چنان که از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «آن گاه که روزه گرفتی، باید گوش، چشم، مو و پوست تو نیز روزه باشد… و نباید روزی که روزه داری، با دیگر روزهایت برابر باشد».

اما روزه ی «خواص خواص»، روزه ی دل است؛ به این صورت که دل از هر آن چه غیر خداست خالی شود، افکار دنیوی را از خاطر خود بزداید و به چیزی جز خداوند نیندیشد؛ اگر به کار دنیا و امرار معاش می پردازد، به نیت کسب روزی حلال و آبادانی آخرت باشد. از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) در حدیثی قدسی روایت شده است که فرمود: «روزه برای من است و من پاداش دهنده ی آن هستم» و یا به تعبیر دیگر: «من خود پاداش آن هستم».

از این روست که روزه موجب صفای دل، پاکی اعضاء و جوارح، آبادانی ظاهر و باطن، زمینه ساز سپاس گزاری از نعمت های خدا و احسان به نیازمندان و بیچارگان است؛ در حقیقت، روزه، در صورتی که به شرایط ظاهری و باطنی آن عمل شود روزه دار را از کژی ها و آلودگی ها می پالاید.

منبع سی گام خودسازی: بر پایه دعاهای روزانه ماه مبارک رمضان/ محمود صلواتی.

نام ماه‌های قمری از دوره جاهلیت به اسلام رسیده است. این ماه‌ها سابقه تاریخی طولانی دارند و مربوط به زمان حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) و منسوب به دین حنیف ابراهیمی هستند و هر یک از این اسامی معنی خاصی دارند.

ماه اول، محرم است که آغاز سال قمری است و آن‌را از این جهت محرم نامیده‌اند که در اثنای آن جنگ و غارت حرام بود.

ماه دوم صفر است و آن‌را از این جهت صفر نامیده‌اند که در این‌ماه بازارهایی در یمن بپا می‌شد که آن‌را صفری می‌گفتند و از آن‌جا آذوقه می‌گرفتند و هر که به بازار نمی‌رسید، از گرسنگی هلاک می‌شد. و نیز صفر را از آن جهت صفر گفته‌اند که در اثنای این‌ماه شهرها از مردم خالی می‌شد که مردم آن‌جا برای جنگ بیرون می‌رفتند و معنی را از صِفر به معنی خالی گرفته‌اند.پس‌از صفر، ربیع‌الاول و ربیع‌الثانی است که احتمالاً عرب به خاطر این‌که در این‌وقت مواجه با بهار و رویش گیاهان و شکفتن شکوفه‌ها بوده‌اند، به این نام نامیده‌اند. پس‌از ربیع، ماه جمادی‌الاول و جمادی‌الثانی است و از آن‌جهت که در وقت نام‌گذاری این دو ماه، آب یخ می‌بسته است، زیرا {اعرابی که تازه می‌خواستند برای ماه‌ها نامگذاری کنند}نمی‌دانستند که زمان گرما و سرما {در گردش سال و ماه قمری}تغییر می‌یابد.ماه هفتم رجب است و آن را از آن‌رو رجب گفته‌اند که از آن بیمناک بودند و رجب به معنی بیم داشتن است.بعد از رجب، شعبان است و این‌ماه را از آن جهت شعبان نامیده‌اند که در این ماه {اعراب} منشعب {جدا از هم} می‌شده بر سر آب‌های خویش و به جست‌وجوی غارت می‌رفته‌اند. شعبان و انشعاب از یک ریشه‌اند.بعد از شعبان، رمضان است به‌مناسبت آن‌که در وقت تسمیه ماه‌ها زمین از شدت گرما تفدیده بود و رمضا به معنی شدت گرماست. از آن‌جا که رمضان یکی از ماه‌هایی است که در قرآن توسط خداوند ذکر شده است، روا نیست که بگوییم رمضان، بلکه باید گفت ماه رمضان.

بعد از ماه رمضان، شوال است «به جهت زیادشدن شیر شتران آبستن، یا قطار کردن شتران به جهت سفر به این عنوان نامیده شد.» به پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) عرض شد: شوال به چه معنا است؟ فرمودند: «یعنی ماهی که گناه مؤمنان در آن از بین رفته است و گناهی نمانده مگر این که خداوند آن را آمرزیده است.» بعد از شوال، ذو‌القعده است، به‌مناسبت آن‌که در اثنای آن {اعراب} از جنگ و غارت فرو می‌نشستند، به این نام نامیده‌اند. قعده از قعود به معنای نشستن است.آخرین ماه قمری ذو‌الحجه است و این ماه را به مناسبت این‌که حج در اثنای آن انجام می‌شد، این‌گونه نامیده‌اند.

نحوست ماه صفر

در کتاب مفاتیح‌الجنان در رابطه با ماه صفر می‌فرماید: این ماه معروف به نحوست است و برای رفع نحوست هیچ چیز بهتر از تصدق و ادعیه و استعاذات وارده نیست.در میان مردم معمول است که بعضی از روزها را روز سعد و مبارک و بعضی را روز شوم و نحس می‌دانند، بحث در این است تا چه اندازه این اعتقاد در اسلام پذیرفته شده است.از نظر عقل، محال نیست که اجزای زمان با یکدیگر تفاوت داشته باشد، بعضی دارای نحوست و ایام دیگر ضد آن باشد؛ هرچند از نظر استدلال عقلی راهی برای اثبات یا نفی آن وجود ندارد. همین اندازه می‌گوییم ممکن است، ولی از نظر عقل ثابت نیست. بنابراین اگر دلایل شرعی از طریق وحی که افق‌های وسیع‌تری را روشن می‌نماید، بر این معنی در دست داشته باشیم، قبول آن نه‌تنها بلامانع بلکه لازم است. در قرآن تنها در دو مورد اشاره به نحوست ایام شده است، در رابطه با قوم عاد می‌فرماید: ما بر هلاک آن‌ها تند بادی در روز پایداری نحسی فرستادیم.و در سوره دیگر می‌فرماید: ما تندبادی سخت و سرد در روزهای شومی بر آن‌ها مسلط ساختیمپس قرآن تنها اشاره ای سربسته به مسئله دارد، ولی احادیث زیادی در زمینه نحس و سعد ایام داریم. در روایتی نقل شده که یکی از دوستان امام حسن عسکری(علیه‌السلام) روز سه‌شنبه به محضر امام مشرف شد، امام فرمودند: دیروز تو را ندیدم؟! عرض کرد چون دوشنبه بود و من برای مصون ماندن از شرّ این روز از خانه بیرون نمی‌آیم. امام فرمودند: کسی‌که می‌خواهد از شرّ دوشنبه در امان بماند، در اولین رکعت نماز صبح سوره هل اتی بخواند که تناسب با رفع شر دارد… خداوند نیکان را از شر روز رستاخیز نگاه می‌دارد…. اینجا امام نحوست را رد نکردند. در بعضی از روایات سعد و نحس ایام در ارتباط با حوادثی که در آن واقع شده است تفسیر شده، یعنی سعد و نحس بودن به‌خاطر جریانات و حوادثی که در آن روز اتفاق افتاده می‌باشد، نه این‌که خود ایام نحس باشند.

پس اجمالاً از آیات و روایات استفاده می‌شود روزهای نحسی وجود دارد یا خودشان یا به‌خاطر حوادثی که در آن اتقاق افتاده است

و در رابطه با ماه صفر روایتی نقل شده که پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: هرکس به من خبر دهد به خارج‌شدن ماه صفر، من هم به او بشارت بهشت را می‌دهم.از این روایت هم نحس‌بودن استفاده می‌شود. علامه طباطبایی(قدس‌سره) نیز فرموده‌اند: در روایات قابل اعتماد آمده است، روز وفات حضرت سیدالشهدا(علیه‌السلام)  و یا پیغمبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نحس است و موالید ائمه سعد است. احتمال است نحوست و سعد بودن به‌خاطر حوادثی باشد که در آن اتفاق افتاده مثل شهادت پیامبر اکرم و امام حسن مجتبی و امامان دیگر(علیهم‌السلام).گفتنی است در رابطه با نحس‌بودن ماه صفر مدرک قابل اعتمادی پیدا نشد جز روایت مستدرک سفینة‌البحار که هر کس به من اطلاع بدهد خروج ماه صفر را، من هم به او وعده بهشت می‌دهم که از این روایت اجمالاً استفاده می‌شود که ماه صفر مبغوض پیامبر بوده است یا به‌خاطر حوادثی که در آن واقع می‌شود و یا جهت دیگری داشته است.

منبع

حوزه نت

نماز راستین و نیز باطن این عبادت به روح آدمی صعود می دهد چنانچه در منابع روایی نماز معراج مؤمن معرفی شده است اما بجا آوردن این فریضه در ماه رجب ترقی معنوی آدمی را مضاعف می سازد و موجب می شود که او با موفقیت افزون تری از نردبان آسمان بالا رود و با عرشیان و قدسیان مانوس گردد، رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: هر کس در ماه رجب شصت رکعت نماز به جای آورد، هر شب دو رکعت و در هر رکعت یک بار حمد و سه بار قل یا ایها الکافرون و یک بار قل هو الله احد را بخواند و پس از سلام دستها را بالا ببرد و دعایی را که سفارش شده زمزمه کند . 

پس از اقامه این نمازها سزاوار است که تا وقت فرارسیدن نماز شب به اموری بپردازد که با حال روحی او انطباق داشته باشد و آن گاه نماز شب به جای آورد و پس از رکعت هشتم به سجده رود و در این حال دعایی را که در کتاب اقبال الاعمال به نقل از امام معصوم (علیه السلام) آمده بخواند و از مضامین آن غافل نماند و پس از نماز وتر نیز دعایی را که در ماخذ یاد شده درج شده زمزمه کند . سید بن طاووس در کتاب معروف خود، اقبال الاعمال، از رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) روایت کرده که آن حضرت فرموده اند هر که در ماه رجب یک روز روزه بدارد و چهار رکعت نماز گزارد و دررکعت اول صد مرتبه آیة الکرسی و در رکعت دوم دویست مرتبه قل هو الله احد، مرگش فرا نخواهد رسید تا آن که جای خود را در بهشت مشاهده کند و یا برایش این جایگاه رفیع را ببینند . 

منبع المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی ص 78 - 79 .

ماه رجب حاوی ارزشهایی معنوی و فواید ملکوتی است که متاسفانه به تدریج سنت حسنه توجه به قداست ایام سال در نزد مردم کم می شود و رو به تحلیل می رود، در گذشته در زندگی مردم و بخصوص اهل ایمان و تقوا این آداب روحانی جاری و ساری بود و کودکان و فرزندان با انس نسبت به چنین مواقعی تربیت می شدند و طراوت و عطر اذکار و عبادات و مراسم معنوی ماه رجب با رگ و پوست خانواده ها عجین می گشت، اصولا این که دارد ماه رجب فرا می رسد مشخص بود، گویی به استقبال آن می رفتند و برای چنین موسمی لحظه شماری می کردند، برای رؤیت ماه در شب اول می کوشیدند و اهل محل با شادمانی ضمن احوالپرسی عادی تاکید می کردند ماه رجب آمد، اعمالش را بجا آورید .

در واقع ماه رجب و شعبان مقدمات و پیش درآمدهای ماه مبارک رمضان هستند . استاد شهید آیة الله مرتضی مطهری ذیل تفسیر سوره ملک می گوید: «ما که بچه بودیم در منزل خود ما - من از هفت و هشت سالگی کاملا یادم است - اصلا این که ماه رجب دارد می آید مشخص بود، می گفتند یک هفته به ماه رجب مانده . . . سه روز مانده، امشب احتمالا اول ماه رجب است برویم برای استهلال در مسجد که جمع می شدند همه صحبت ها از آمدن ماه رجب بود . . . من از بچگی این را می دیدم، مرحوم ابوی ما و مرحوم والده ما غیر از اول و آخر ماه رجب و غیر از ایام البیض، پنج شنبه ها و جمعه ها روزه بودند و بلکه مرحوم ابوی ما در بعضی از سال ها دو ماه رجب و شعبان را پیوسته روزه می گرفتند و به ماه مبارک رمضان متصل می کردند . . . اصلا این ماه، ماه استغفار و توبه وعبادت است . . .» پوینده طریق بندگی و سالک راه ملکوت و رهسپار وادی معرفت و چشم انتظار بهار طاعت و مشتاق دعا و مناجات و مسئلت که شیر روز و زاهدی در دل ظلمت است و با اقلیم توحید آشنایی دارد و از جام محبت و دلدادگی جرعه هایی جانبخش نوشیده و طالب قرب، کرامت، تعالی و فضیلت می باشد گاه رسیدن پربرکت سال همچون رجب، شعبان و رمضان همچون انسان هایی تشنه و مشتاق در انتظار گمشده آشنای خود در این مواقع بسر می برد تا از آب گوارا و نوشین حیات و معنویت سیراب شده و روح و روان خود را جانی نوین و طیب و طاهر ببخشد و با نظافت خانه دل و آراستن درون، خود را برای میهمانی خدا و درک لیلة القدر ماه مبارک مهیا کند .

آنان که در وادی مراقبه و شهود در محضر خدای متعال گام برمی دارند چه خوب قدر چنین ایامی را می دانند و بسیار سخت تر و هوشیارتر و جدی تر از دنیاطلبان که به دنبال آن هستند تا مبادا سودی فانی و متاعی ارزانی از این نشئه از دستشان بیرون رود، مراقبند تا نکند نفعی باقی و تجارتی راقی برای آخرت، از کفشان ربوده گردد که زیان و نقصان را در این می بینند از این روست که حضرت امام خمینی در چنین مناسبت هایی عنایت افزونتری به خلوت و انس با خدای بی همتا و دوری از اغیار و کثرت این دیار نشان می دادند .بر کسی که می خواهد به تصفیه درون بپردازد لازم است که برای دستیابی به خرسندی خداوند تمامی توش و توان خود را به کار گیرد و برای خالص نمودن اعمال و احوال خویش و مصون نگه داشتن آنها از هر گزندی، در ایام ماه رجب مبادرت ورزد که اگر بنده ای به اندک عملی به این شیوه و با این خصوصیات توفیق یابد او را کفایت می کند زیرا پاداشی که پروردگار برای عمل ناب و عاری از آلودگی خودخواهی و شرک و نفاق، در نظر گرفته از حساب و شماره بیرون است .

منبع آشنایی با قرآن، شهید مطهری، ج 8، ص 233 .

اعراب وقتی که دریاها مواج می شد، رودها جاری می گردید و درختان رشد و نمو می کرد می گفتند موسم رجب است و آن را تعظیم می نمودند و طی آن از جنگ و خونریزی اجتناب می نمودند و «رجبته ترجیبا» به معنای بزرگداشت می باشد و این ماه را به «مضر» اضافه می کردند و می گفتند: «رجب مضر» زیرا قبیله «مضر» بیش از سایر قبایل به این ماه حرمت می نهادند .

 در روایات منقول از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و اهل بیت (علیهم السلام) نام هایی برای «رجب » ذکر شده است از جمله آنها «رجب الفرد الاصب » می باشد، زیرا در این ماه رحمت الهی همچون بارانی که از آسمان می آید بر بندگانش فرو می ریزد، به این ماه «اصم » هم گفته اند زیرا از نظر فضیلت کمتر ماهی به آن می رسد و حتی در زمان جاهلیت مورد تعظیم و احترام اعراب بوده و حرمت آن را نگه می داشته اند . رجب به «شهر الاستغفار» هم معروف است زیرا در این زمان عباد خداوند با طلب آمرزش و مغفرت از سیئات فاصله می گیرند و به رحمت الهی نزدیک می شوند و در واقع در این جویبار روح و روان خویش را از هرگونه آلودگی منزه ساخته و رذائل و خباثت ها را از قلب خود می زدایند، در برخی منابع روایی این ماه را «شهر امیرالمؤمنین (علیه السلام)» نامیده اند یعنی ماه ولایت زیرا در سیزدهم رجب ولادت آن امام متقین و پیشوای پرهیزگاران روی داده است همچنان که شعبان را ماه رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و رمضان را ماه خدا گفته اند، رجب را «حبل الهی » نیز نامیده اند، زیرا ریسمان رحمت الهی و لطف ربوبی برای بندگان از عالم ملکوت آویخته می شود تا هر کس بخواهد توسط آن به مقام قرب راهی یابد، از خاتم رسولان روایت شده است: خداوند را در آسمان هفتم فرشته ای به نام «داعی » است، هرگاه ماه رجب فرا برسد در تمامی لیالی آن از آغاز تا بامداد این ملک چنین ندا می دهد: ذاکران، مطیعان، مستغفران، توبه جویان، مژده، مژده، بشارت، بشارت، من مانوس با کسی هستم که با من همنشین شود و مطیع کسی هستم که از من پیروی کند، بخشنده آنم که از من طلب بخشش کند، ماه من است و بنده، بنده من و رحمت، رحمت من است، هر کس مرا در این ماه بخواند او را اجابت می کنم و هر فردی که از من چیزی بخواهد خواسته اش را برآورده می نمایم، هر کس از من راه بخواهد، هدایتش می نمایم، این ماه را رشته پیوند میان خود و بندگانم قرار داده ام، هر که بدان دست یازد، به من رسد .

منبع المراقبات فی اعمال السنة، میرزا جواد ملکی تبریزی، (متن ترجمه) ص 70