در نظام آموزش و پرورش ، امور تربیتی با ایجاد واحدهای مختلف نظیر ، واحدهای فرهنگی – هنری ، ورزشی ، اردوئی، کتابخانه و … از طریق مربیان پرورشی در سطح مدارس و دانش آموزان را در سطح گسترده ای زیر پوشش قرار میدهد.

همچنین وزارت آموزش و پرورش ، فضای آزاد و سالمی را متناسب با شخصیت ، ذوق، علاقه و استعداد دانش آموزان در فضایی خارج از مدرسه ، به نام کانون پرورشی ایجاد نموده است.

کانونهای پرورشی ، برای اینکه اوقات فراغت دانش آموزان ، بیهوده سپری نشود و ذوق و استعداد آینده سازان به هدر نرود ،کلاسهای متنوعی را نظیر ؛ کلاس قرآن ،خط ،نقاشی ،تئاتر ،سینما ،عکاسی ،ورزش ، هنرهای دستی ، تشکیل انجمن های ادبی مثل: شعر و قصه و مقاله نویسی و روزنامه نگاری و کلاسهای فنی و الکترونیک ونظایر اینها دایر نموده است .

دانش آموزان مقاطع مختلف تحصیلی ، برای سپری کردن اوقات فراغت خود، در یک یا چند رشته شرکت کنند و زیر نظر مربیان مربوطه تعلیم ببینند تا اینکه این استعدادها به طرز صحیح بارور گردند.

کانون های پرورشی یکی از ایده آل های جامعه ی ماست که به واقعیت تبدیل میشود و از جهات مختلف میتواند مفید و ارزنده باشد.

Ø    کانونهای پرورشی در تربیت دانش آموزان بسیار موثر است.

Ø    روابط اجتماعی آنان را انتظام می بخشد.

Ø    ذوق و استعدادها را در زمینه ی مورد علاقه ی آنها شکوفا و بارور میسازد.

Ø    مطالبی را که در کلاس درس آموزش دیده است ، میتواند با یاری مربیان مربوطه ، جلوگیری به عمل آورد .

Ø    در رشد جسمی و فکری دانش آموزان تاثیر بسزایی دارد که در نهایت از هر جهت به نفع جامعه میباشد.

بنابراین نهاد آموزش و پرورش ، از طریق دو کانال ، با بهره گیری از اوقات فراغت ، در پرورش و شکوفا کردن استعدادهای نسل آینده ، نقش مفید و سازنده ای را ایفا میکند.

 اوقات فراغت دانش آموزان بستگی به وضعیت درسی آنها دارد ، از این جهت لازم است ابتدا وضعیت کلاس درس و تکالیف تعیین شده ی دانش آموزان مورد بررسی قرار گیرد  تا مشخص شود ، چه مقدار از وقت روزانه را میتواند آزادانه به فعالیت مورد علاقه خود بپردازد.

اشاره به اینکه ، این بررسی بیشتر شامل مقطع دبیرستان میباشد. گرچه مقطع ابتدایی نیز وضعیتی مشابه دارند. یعنی فعالیت درسی تمام وقت دانش آموز را پر میکند و دیگر وقتی برای فعالیت دیگر پیدا نمیکند.

و دانش آموز نمیتواند غیر از درس به مطالعه و تحقیق بپردازد.  سنین نوجوانی و جوانی هم ذوق و استعداد آنان را در زمینه های گوناگون بارور میسازد و هم در رشد جسمی و فکری و تکمیل شخصیت آنان فوق العاده تاثیر گذار است. ولی دانش آموزان به غیر از درس ، نمیتوانند به فعالیتهای غیر درسی بپردازند.بنابراین ، توجه به این نکته از حساسیت ویژه ای برخوردار است که باید تصمیمی اتخاذ گردد که کتابهای درسی و ساعات کلاس درس بگونه ای برنامه ریزی و تنظیم شود که از یک جهت وقت کافی برای یادگیری دروس وجود داشته باشد و از جهت دیگر ، مقداری وقت فراغت پیش بینی شود که دانش آموز از این فرصت (اوقات فراغت) در زمینه ای که مورد علاقه اش میباشد بهرمند گردد و خلاقیت و ابتکاری از خود نشان بدهد.(1)

حکمت و فرازنگی محصول فرصت فراغ است و ابتکار و نوآوری، در اوقات فراغت و فضاهای باز فکری فرصت بروز و ظهور می یابد. عنصر اوقات فراغت آنچنان در پیشرفت فردی و اجتماعی مؤثر است که می گویند برای اینکه بدانید یک جامعه و ملت چگونه مردمانی هستند و میزان استعداد آنها چقدر است، به اوقات فراغت آنها توّجه کنید و ببینید چگونه می گذرد.

وضعیت اجتماع با اوقات فراغت آن به گونه ای گره خورده که بهترین راه شناخت سلامت روانی، تکامل شخصیّتی و پیشرفت علمی یک جامعه به محتوای فعالیتهای اوقات فراغت آن جامعه وابسته است و حتی برخی آنرا تنها راه شناخت یک جامعه ایده آل و یک فرد برجسته دانسته.

ملتی که همیشه سر در لاک فعالیتهای پیش پا افتاده دارد و لحظه ای فرصت اندیشیدن ندارد و یا فرصت فراغ خود را با فعالیتهای بیهوده و بی ثمر و سرگرم شدن به ساخته های فکری دیگران پر می سازد و گاه دست به اعمال مخرّب می زند، سرچشمه ی  هر نبوغ  و ابداعی را در نهاد خود خشک می نماید و اندک اندک به انحطاط فکری و رفتاری می رود .

از جانب دیگر متخصصان روان شناسی پژوهشی، آموزش و پرورش غیر مستقیم را مؤثرترین روش یادیگری می دانند و به بهره گیری از این روش تأکید دارند. از جمله مصادیق بارز آموزش و پرورش غیر مستقیم که تمام شرایط یک تعلیم و تربیت ایده ال در آن رعایت شده است، همان بهره برداری مطلوب از اوقات فراغت با رعایت اصول آموزشی خاص خود است. به این معنا که اگر برنامه اوقات فراغت به صورت پیشرفته و مطلوب تنظیم گردد، چون با علاقه و اراده اختیار فرد تنظیم و یا انتخاب شده است و آزادی وی را محدود نمی سازد، یک  فعالیت لذت بخش آموزشی و پرورشی است و سطح کارآمدی بالایی دارد که به مراتب از یک برنامه ی دیکته شده، خسته کننده به موفقیت  نزدیکتر است، لذا به عقیده کارشناسان تعلیم و تربیت و روان شناسان، اوقات فراغت را مناسبترین فرصت برای آموزش مفید شناخته اند و زمینه مناسب برای پرورش روحیه ی مسئولیت پذیری، قانونمندی، اصلاح روابط اجتماعی و روش صحیح ابراز احساسات، و پرورش نیروهای ذهنی، قوه خیال و.. می باشد.

امام سجاد (عليه السلام) فرمود:  ارزُقْنِي صِحَّةً في عِبادَةٍ ، و فَراغا في زَهادَةٍ .

 تندرستى و صحّتى كه با عبادت گذرد و فراغتى كه با پاكدامنى همراه باشد، روزيم فرما. (صحيفة سجّاديّة/دعاء۲۰)

درنتیجه، دین اسلام،  دینی می باشد که به تمامی وجوه زندگی انسان توجه دارد و همین امر سبب گشته که آیه و احادیث متفاوتی در مورد هر یک از این وجوه زندگی انسان وجود داشته باشد. از مواردی که دین اسلام به عنوان مکمل زندگی انسان به آن توجه خاص دارد، بحث اوقات فراغت می باشد که در این زمینه نیز احادیث و آیه های زیادی وجود دارد. بنابراین ، به اوقات فراغت و نحوه گذران آن در دین مبین اسلام  توجه زیادی شده است ، به خصوص برای گروه جوانان دستورات اکیدی صادر شده است. بدیهی است همان اندازه که انسان، به رعایت الگوهای دینی تعهد دارد، در برابر توجه به اوقات فراغت نیز مسئول است. پس، هر مسلمانی وظیفه دارد، اهمیت این مقوله را از یاد نبرد از ظرفیتهای سازمانی به بهترین شکل بهره برداری کند.

بنابراین اسلام ، به جهت گیری عملی انسان توجه دارد و وی را مکلف می کند تا نسبت به گذراندن اوقات فراغتش احساس مسئولیت کند و تفریح را یکی از نیازهای طبیعی و ضروری بشر می شمارد و اهمیت آنرا برابر دیگر نیازهای زیستی-اجتماعی انسان می داند.[2]

منبع:

1:اوقات فراغت/ جعفرعلیپور

2:جایگاه اوقات فراغت در اسلام ،جعفر کریمی، مهدی جمالی نژاد

انسان فطرتاٌ دارای یک سلسله ذوق ها و استعدادهای نهفته میباشد. که اگر زمینه برای رشد آماده باشد ، شکوفا میگردد.

در این میان تعداد اندکی از افراد ، موفق به کشف استعداد خود میشوند ، با عشق و علاقه ، تمام اوقات خود را صرف مطالعه و تحقیق میکنند و از تمام علایق و لذایذ زندگی چشم میپوشند و با تحمل دشواریهای فراوان ، موفق به خلق اثری میشوند . نا گفته پیداست ، آثار به جا مانده ی این تعداد از دانشمندان و محققین ، فوق العاده ارزشمند است.

اما این شیوه از عهده ی خیلی ها خارج است. البته این بدان معنا نیست که برای بارور ساختن هر استعدادی باید از همه چیز چشم پوشید و دشواریها و سختی های فراوان را تحمل نمود. چون عصر حاضر تعداد زیادی از دانشمندان و پژوهشگران وجود دارند که در زمینه های گوناگون آثار ارزشمندی را خلق نموده اند ، بدون آنکه متحمل دشواریهای آنچنانی شده باشند و یا از علایق و لذایذ زندگی چشم پوشیده باشند و اکثر این دانشمندان حتی کار موظف روزانه ی خود را نیز به نحو احسن انجام می دادند و تنها اوقات بیکاری خود را صرف شکوفا کردن و پرورش دادن استعداد می نمودند.

پیشرفتهای کنونی تسهیلاتی را فراهم نموده است که لازم نیست ، پژوهشگر و محقق ، مانند دوران قدیم ، خیلی از دشواریها را تحمل کند تا اثری خلق نماید.

به علاوه ، رشد جمعیت ، پیچیدگی زندگی ، نیازهای متنوع و روزافزون جامعه بشری چنان با سرعت رشد میکند که نمیتوان با تعداد  اندکی از محقق خود ساخته کلیه ی نیازهای جامعه ی بشری را تامین نمود. بنابراین لازم است ، هرکس ضمن اینکه ، کار روزانه را به انجام میرساند از تسهیلات و امکانات موجود استفاده کند تا بتواند ، متعادل رشد و سرعت زندگی ، نیازهای مادی و معنوی جامعه بشری را تامین نماید ؛ و این امر ممکن نمی گردد ، مگر در اوقات بیکاری و فراغت. چون هرکس در کار روزانه ، وظایفی را به انجام میرساند که قانون و مقررات ، حدود آنرا تعیین نموده است . برای اینکه ذوق و استعدادی بارور شود ، ناچار باید از اوقات فراغت و بیکاری استفاده گردد تا در این فرصت ، مطالعه و تحقیق و تجربه کند.

حال، اگر در اصل بیکاری و فراغتی وجود نداشته باشد و همیشه مشغول انجام وظایفی باشد که بعنوان کار موظف محسوب شود، طبیعتاٌ خستگی چسمی و فکری مجالی برای اندیشیدن و تجربه کردن باقی نمیگذارد. بدتر اینکه ، نمیتواند از آثار ارائه شده دیگران هم استفاده کند که لااقل بر تجربه و غنای فکری خود بیفزاید.

پیامدهای عدم توجه به اوقات فراغت را میتوان به ترتیب زیر برشمرد:

اول اینکه ذوق و استعدادهای افراد به اندازه ی نیاز جامعه ،شکوفا و بارور نمیگردد به همین دلیل، اینگونه جوامع با کمبود دانشمند ، پژوهشگر و نوآور مواجه میشوند. با این کیفیت قادر نیست تا نیازهای مادی و معنی افراد جامعه را برآورده سازد و ناچار ،دنباله رو و مقلّد میگردد که استقلال جامعه را بخطر میاندازد.

دوم اینکه، نهادها و سازمانهایی که ، مسوولیت برنامه ریزی برای اوقات فراغت افراد جامعه را به عهده دارند تا از این طریق ، دانشها و ارزشهای جامعه را منتقل کنند و بر غنای فرهنگ و تمدن جامعه بیفزایند ، رسالت خود را هرچند که به نحو مطلوب به انجام برسانند اما عملا در بسیاری زمینه ها ، بلا استفاده باقی میمانند و از این جهت نیز مطلوبی نخواهد داشت.

سوم اینکه ؛ هر جامعه ای برای پیشبرد کارهای مملکتی نیاز مبرم به تعداد زیادی از نیروهای ماهر و کارآمد دارد که معمولا اکثریت افراد جامعه را تشکیل میدهند و باید ذوق و استعدادهای این دسته از افراد را در زمینه های گوناگون پرورش داد تا بتوانند، از تجربیات و نوآوری های دیگران استفاده کنند و در پیشبرد سریع کارها و نیز برای بازدهی بهتر بکار بندند. اما اگر بعلت مشغله ی زیاد و خستگی های جسمی و فکری ناشی از کار ، فرصت و مجال بهره گیری از نو آوریها و تجربیات را نداشته باشند ، ذوق و استعداد رشد نمیکند طبیعتاٌ راندمان کار پایین می آید و در برنامه های پیش بینی شده اختلال بوجود میآورد.

به دلیل اینکه ، این سه عامل (1- نیروی انسانس خلاق و مبتکر .2- نهاد و سازمانی که این آثار را به جامعه منتقل کند. 3- نیروی کارآمد که باید از این خلاقیت و ابتکار بهره بگیرد.)

در اصل باید در میدان اوقات ، به صورت یک فرآیند فعال ، گردش کاری ایجاد کنند تا اینکه بازدهی مفیدی داشته باشد. اگر چنانچه میدان این فرآیند ، یعنی اوقات فراغت وجود نداشته باشد، هر عامل در بافتی جداگانه فعالیت میکنند و ارتباطی با هم نخواهند داشت و همین امر باعث میشود بجای احساس مسوولیت ، دلسوزی ، فداکاری ، تعهد به خدمت … ناخودآگاه بی تفاوتی جایگزین گردد. بی تفاوتی خطرناکترین آفت جامعه محسوب میشود که کل نظام یک مملکت را مختل میسازد . و اگر از اوقات فراغت به طرز صحیح استفاده نشود نتیجه کار معلوم است.

منبع:

اوقات فراغت /جعفرعلیپور

قطعاٌ این همه توجه و صرف بودجه های کلان دارای اهداف خاصی میباشد . ساده گفتار اینکه ؛ بطور کلی وسایلی را که ما اوقات فراغت خود را با آن سپری میکنیم ، در واقع نمایشگاهی محسوب میشود که عصاره و چکیده ی تلاشها و پژوهشهای افراد و یا گروههای اجتماعی – آنهم با زبان هنر ، بطریق که زیبا و دلپسند باشد – در آن به نمایش گذاشته میشود.

به عبارت دیگر ؛ در اوقات فراغت و بیکاری با حاصل کوشش و تلاش مداوم دیگران آشنایی پیدا میکنیم و این از چند جهت حائز اهمیت است که فهرست وار به آن اشاره میشود:

Ø     با دنیای خارج از فعالیت خود آشنا میشویم.

Ø     از یافته های دیگران، سود میجوییم که خود ، یک نوع آموزش غیر مستقیم محسوب میگردد.

Ø     در رشد فکری و جسمی نوجوانان و جوانان تاثیر بسزایی دارد.

Ø   دیدن آثار دیگران ، ذوق و استعدادهای نهفته ی انسان را ، شکوفا میکند. شکوفایی استعدادها ، عامل اصلی پرورش دانشمند ، محقق ، مخترع و مبتکر و غیره میباشد؛ همین استعدادها اگر تشویق و تقویت بشوند ، میتوانند با اختراع و ابتکار خود ، نیازهای مادی و معنوی افراد جامعه را ، در زمینه های گوناگون برآورده سازند.

Ø   الگوهای مثبت و رایج زندگی که بر اساس ارزشها و اصول حاکم بر جامعه تهیه شده است. چون با زبان هنر ارائه میگردد، طبیعتا در جلب افراد بسیار موثر است .

بنابراین میتواند از یک جهت در تربیت و پرورش انسانهای نمونه مفید واقع گردد و از جهت دیگر ، دقیقا از بسیاری از مفاسد و معضلات اجتماعی جلوگیری بعمل آورد.

Ø   برپایی همین نمایشگاهها و آثار ارائه شده ، درشکل و قالبهای متفاوت ، سبب میشود، میان افراد جوامع گوناگون ، زمینه های مختلف ، تبادل فرهنگی صورت پذیرد. چون از این طریق با سطح پیشرفتهای بین المللی و معیارهای پیشرفت جهانی آشنایی پیدا میکند ، میتواند در غنای فرهنگ و تمدن یک جامعه فوق العاده مثمر ثمر واقع گردد.

Ø   برای گسترش ارزشهای انقلاب اسلامی ایران و اشاعه ی فرهنگ و تمدن اسلامی ، در عرصه ی بین المللی ، شیوه بسیار مطلوبی بحساب می آید.

یکی از بهترین شیوه ها ، برای صدور انقلاب اسلامی محسوب میشود که اهداف برجسته ی نظام جمهوری اسلامی ایران بشمار میرود.

Ø   میان گروهها و اقشار مختلف جامعه ارتباط و هماهنگی ایجاد میکند که هم در پیشبرد سیاستها و برنامه های جاری مملکت ما مفید هست و هم وحدت مورد نظر جامعه را ، تحقق میبخشد.

Ø   یکی از اهداف مهم اوقات فراغت ، حفظ میراثهای کهن ، فرهنگ و تمدن جامعه و همچنین انتقال آن از نسلی به نسل دیگر میباشد که نتیجتاٌ ، استقلال فرهنگی یک جامعه را تضمین میکند.

پر واضح است ، ملتی که استقلال فرهنگی نداشته باشد ، محال است بتواند ، به استقلال سیاسی ، اقتصادی ، نظامی و … دست یابد.

استقلال فرهنگی ، تا آنجا حائز اهمیت است که لبه ی تیز استعمار در وهله ی اول متوجه ی فرهنگ جامعه میباشد. از این جهت است که ، روی مسئله ی فرهنگ خیلی تاکید میشود.

از اینرو ، اوقات فراغت از یک سو دامی است برای استعمار و از سوی دیگر ، میدانی است برای استقلال.

منبع:

اوقات فراغت / جعفرعلیپور

کارشناسان علوم اجتماعی، اوقات فراغت را معیاری برای تشخیص سلامت ساختار تربیتی جامعه می دانند. از این رو، بهره‏ بهرداری شایسته از زمانهای فراغت، جامعه را به سوی سازندگی اخلاقی و شکوفایی اقتصادی هدایت می کند. در مقابل، استفاده نامناسب از آن ناهنجاریهای اجتماعی را بیشتر خواهد کرد.

 امام صادق (علیه السلام) در بهره ‏گیری درست از زندگی می فرماید:  انسان اگر به کاری مشغول نباشد، از فرط بیکاری و بیهودگی، به کارهایی دست می زند که ضررش  بر او و نزدیکانش بسیار است. پس در می یابیم که اوقات فراغت، زمینه مناسبی برای شکل‏ گیری حس رضایت و توان انتخاب‏گری در هر فرد است؛

امری که لازمه احساس استقلال و خود شکوفایی آدمی است و این امر به نوبه خود، در رشد اخلاقی و فکری افراد اجتماع مؤثر است. اگر برنامه ‏های اوقات فراغت با جهت‏ گیری سودمند همراه باشد، بسیاری ازنابسامانیهای روحی و جسمی درمان می یابد و خلاقیتهای فردی و اجتماعی به بار خواهد نشست.

پیامد مثبت اوقات فراغت رشد و تعالی انسان‏ است از این رو، در روایتها توصیه شده است: «رستگار، کسی است که کار روز خویش را اصلاح کند و زیاده ‏روی ها و نقصانهای دیروزش راجبران سازد»­.

منبع:

جایگاه اوقات فراغت در اسلام ،جعفر کریمی، مهدی جمالی نژاد

در حیات اجتماعی اوقات فراغت و نحوه ی گذران آنرا نمیتوان مستقل و جدای از سایر نهادهای اجتماعی دانست، بلکه بین آنها یک سلسله روابط و مناسباتی متقابلی وجود دارد تا این پدیده بتواند راه و مسیر خود را باز کرده و ادامه دهد و خود را به عنوان نهادی ، استوار سازد .

از جمله نهادهایی که میتوانند بر این موضوع تاثیر گذار باشند، خانواده ،آموزش و پرورش ، مذهب ، حکومت و از بعد اقتصادی ، کار میباشد.

توسعه و پیشرفت دانش و فناوری علوم ارتباطات موجب شده تا به مرور زمان وسایل جمعی تغییر و تکامل قابل توجهی پیدا کنند.

با پیدایش هنر هفتم یعنی سینما، میل و اشتیاق شهروندان در اوقات فراغت برای استفاده از آن فوق العاده افزایش یافت ، و با گذار از مکاتب کلاسیک به سوی رئالیسم ، روز به روز به دامنه ی تماشاگران خود افزوده و هنر تئاتر را قربانی خود ساخت.

اما دیری نپایید که با ظهور تلویزیون و پذیرش آن از سوی خانواده ، سینما هم روز به روز قربانی آن شد و مخاطبان و تماشاگران خود را به اجبار به تلویزیون واگذار کرد چون شهروندان از این پس میتوانستند به راحتی اوقات فراغت خود را پر نمایند. میزان تاثیر گذاری این وسیله ی ارتباطی آنچنان زیاد شد که کتابهایی مانند (قدرت تلویزیون) به رشته ی تحریر در آمد و نظریاتی همچون (دهکده ی جهانی) مطرح گردید.

امروزه در کشورهای پیشرفته وجود شبکه های مختلف متعدد پخش که متکی به بخش خصوصی است توانسته با ایجاد فضای رقابت ، گروهها و طبقات و یا اقشار گوناگون را با اهداف متفاوت ، مخاطب خود سازند.

مطبوعات قادرند از بین باسوادان (تحصیل کرده ها) گروههای مختلف سنی و جنسی را به سوی خود فراخوانند و تنوع و تعدد آنها با توجه به حضور بخش خصوصی در آنها و تبیین دیدگاههای گوناگون توانسته است بخشی از اوقات فراغت را به خود اختصاص دهد.

منبع:

درآمدی جامعه شناختی بر اوقات فراغت / مهدی نوری